O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Темир йўл транспортида ҳаракатга қаршилик кучлари
Қаршилик кучлари деб ҳаракат жараёнида поезд ҳаракатига қарши йўналишда пайдо бўладиган бошқарилмайдиган кучлардир.
Асосий ва қўшимча қаршик кучлари фарқланади.
Асосий қаршилик кучи-
Қўшимча қаршилик-
Асосий қаршилик кучи 3та ташкил этувчидан иборат.

1. 
   Буксадаги подшипник иш ҳисоблагичи ички қаршилиги.
   
2. 
   Ғилдиракларнинг релс билан ишлаши.
   
3. 
   Ҳаво
   

Кўчирилувчи забой йўлларида 20-25% га ошади.

Доимий йўлларда
Кўчирилувчи
Қўшимча қаршиликлар,-қияликда, бурилишдан ҳосил бўлган қаршилик.
Қияликдан ҳосил бўлган қаршиликда поезд оғирлигининг қияликдаги ташкил этувчисини ҳосил қиладиган қўшимса қаршиликдир.







Қияликдан ҳосил бўлувчи нисбий қаршилик.

Бурилишдаги қаршилик.



Қўзғалишдаги қаршилик.


Тормозлаш кучи
Тормозлаш кучи-суний ҳосил қилинган бошқариладиган ташқи куч бўлиб поезднинг ҳаракат йўналишига қарши томонга йўналтирилади.
Корир темир йўл транспортида ҳаракатланувчи составни тормозлашнинг қуйидаги турлари ишлатилади:
-фрикцион тормозлаш-тормоз колодкаларининг ғилдирак ёки рельсга таъсири натижасида ҳосил бўладиган ишқаланиш кучидан фойдаланилади.
Фрикцион тормозлаш бошқарилиш усулига кўра пневматик, электропневмотик, электромогнейли бўлади;
-электрик (электродинамик) тормозлаш-электровоз тортувчи двигателининг генератор режимида ишлашга ўтиши билан изоҳланади. Бундай ҳолларда рекуператив ва электродинамик тормозлаш фарқланади.
Рекуператив тормозлаш-генератор режимида ишлаётган двигател ишлаб бораётган ток контакт тормозига узатилади.
Электродинамик тормозлашда-ҳосил бўлаётган ток тормоз резисторида сўндирилади ва атроф муҳитга иссиқлик тарзида тарқатилади.
Рекуперация-энергия сарфини компенсациялаш (ёки қайтариш) дегани.
Поездларнинг асосий тормозлаш усули фрикцион тормозлаш бўлиб, бунда локомотив ва вагонлар ғилдиракларига колодкаларнинг сиқилиши оқибатида содир бўлади.
Тормоз колодкасининг айланаётган ғилдиракка куч билан сиқилиши натижасида ишқаланиш кучи содир бўлади ( -колодка ва ғилдирак орасидаги ишқаланиш коэффициенти).

кучи буксада ички жуфт кучини ҳосил қилади ( ). Бу жуфт кучи ўзига эквивалент бўлган жуфт кучини ҳосил қилади.
кучи ғилдиракнинг рельс билан ишлашида рельснинг горизонтал реакциясини келтириб ( ) чиқаради. Бу реакция ҳаракатни секинлаштиради. Бу ҳолда тортиш кучи ҳосил бўлишидаги жараён содир бўлади.
Шундай қилиб тормозлаш кучи

Тормозлаш кучи ҳам тортиш кучи сингари ғилдиракнинг рельс билан ишлатиши билан чегараланади.

Тормоз колодкаларининг ғилдирак билан ишқаланишининг ҳақиқий коэффициенти:
-стандарт чугунли колодкалар учун

-композицион колодкалар учун

Поезднинг тормозлаш кучи (ньютонда) тормоз колодкаларининг ҳақиқий сиқиш кучи К нинг ҳақиқий ишқаланиш коэффициентларига кўпайтмаси орқали топилади.

Нисбий тормозлаш кучи

- поезднинг тормозлаш коэффициенти дейилади ва билан ифодаланади.
Бунинг маъноси тормоз колодкаларининг поезднинг 1т массасига таъсир кўрсатувчи сиқиш кучининг Ньютондаги ифодасидир, унда

Тортувчи агрегатларда магнит рельсли тормоз ишлатилганда қўшимча тормоз кучи ҳосил бўлади.
, Н
-башмаклар сони; -башмакнинг рельсга берадиган электромагнитли сиқиш кучи; -башмакнинг рельс билан ишқаланиш коэффициенти.

Электрореостатни (электродинамик) тормозлашда ишга туширувчи ёки махсус тормоз реостатлари ишлатилади. Тормозлаш кучи тезлик ортиши билан кўпаяди.