O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali

O’zaro induksiya hodisasi.

Bir-biriga yaqin joylashgan ikkita qo’zg’almas konturni kuzatamiz (4-rasm). Agar konturlardan biridagi tok I₁, ikkinchi kontur qamrab olgan sirt orqali hosil qilgan magnit oqimi Ф₂₁-deb belgilansa,

Ф₂₁=L₂₁I₁ (14)

bu yerda, L₂₁-proporsionallik koeffitsienti.

Faradey qonuniga muvofiq I₁-ning o’zgarishi ikkinchi konturda E.Yu.K. hosil qiladi:

(15)

4-rasm

Xuddi shuningdek, ikkinchi konturdagi tok I₂ – birinchi kontur qamrab olgan sirt orqali

Ф₁₂=L₁₂I₂ (16)

magnit oqimini hosil qiladi.

Agar ikkinchi konturdagi tok o’zgaruvchan bo’lsa, birinchi konturda hosil bo’lgan induksiya E.Yu.K. Ф₁₂-ning o’zgarish tezligiga proporsional bo’ladi.

(17)

Konturlardan birida tok kuchining o’zgarishi, ikkinchisida induksiya E.Yu.K.-ni vujudga keltirishi o’zaro induksiya hodisasi deb yuritiladi.

Tajribalar ko’rsatishicha, o’zaro induktivlik koeffitsiyentlari bir-biriga teng bo’ladi:

L₁₂=L₂₁

Umumiy o’zakka kiritilgan ikkita g’altakning o’zaro induktivlik koeffitsiyentini hisoblaymiz. (5-rasm)

5-rasm
Birinchi g’altakning magnit induksiyasi:

bu yerda, -o’zak moddasining magnit doimiysi

n₁-o’ramlar soni

Ikkinchi g’altakning bitta o’rami orqali o’tgan magnit oqimi

(18)

to’la oqim

(19)

o’zaro induktivlik koeffitsiyenti:

(20)

Xuddi shu usul bilan birinchi g’altakning o’zaro induktivlik koeffisiyentini ham (21) ifodaga teng ekanligini isbotlash mumkin.

(21)

O’zaro induktivlik hodisasidan olis masofalarga elektr energiyasini uzatish moslamalari (transformatorlar) tayyorlashda foydalaniladi. Transformatorlar ramka shaklidagi o’zakka kiritilgan ikkita n₁ va n₂ o’ramli g’altakdan iborat bo’ladi. (6-rasm)

6-rasm
Agar transformatorning birlamchi cho’lg’ami o’zgaruvchan tok manbaiga ulansa, undan I₁-tok o’tib, o’zgaruvchan magnit oqimi hosil qiladi. Bu o’zgaruvchan magnit oqimi ikkilamchi cho’lg’am o’ramlarini kesib o’tib, o’zaro induksiya E.Yu.K., birlamchi cho’lg’amida esa o’zinduksiya E.Yu.K. hosil qiladi. Om qonuniga muvofiq birlamchi cho’lg’amdagi tok kuchi tashqi va induksiya E.Yu.K.ning algebraik yig’indisi orqali aniqlanadi:

(22)

bu yerda, R₁-birlamchi cho’lg’am qarshiligi bo’lib, tez o’zgaruvchan maydon uchun kichik miqdor bo’lib hisoblanadi. Shu tufayli

(23)

ikkinchi cho’lg’amdagi induksiya E.Yu.K.

(24)

(24) dagi minus ishora birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amdagi toklar faza jihatidan qarama-qarshi ekanligini bildiradi.

-nisbat transformatsiyalash koeffitsiyenti deb yuritiladi.

Agar, >1 bo’lsa, transformator yuksaltiruvchi, aksincha bo’lsa <1 pasaytiruvchi bo’ladi.