O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika Universiteti Olmaliq filiali

2-rasm. Uzatish qurilma turlari: a — reduktor; b — tishli-reykali uzatma; d — krivoship-shatunli mexanizm; e — yuk ko‘tarish barabani; / — vint-tebranma gayka uzatmasi

YURITMANING MEXANIK QISMIDAGI ISROFLAR
Energiya dvigatelning elektr zanjiri va yuritmaning kinematik zanjiri bo‘yicha uzatilganda dvigatelning kuchli zanjirida elektr energiyani mexanik energiya- ga aylantirish jarayonida isroflar hosil bo‘ladi. Bun- dan tashqari o‘qlaming ustunlarida tishli uzatma va boshqa uzatma turlarida ishqalanish kuchlari hiso- biga, qovushoq ishqalanish, umumiy elementlarda bundan tashqari dissipatsiya hodisasi bilan bog‘liq bo‘lgan qarshilik kuchlari hisobiga ham isroflar bofladi. Bu isroflar yuritmaning o‘matilgan va dinamik re- jimlarida uning ishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Shunday qilib, agar dvigatel uchun quwatlar teng- ligi tenglamasiga ko‘ra:

p,m = p- АЛ,; ря = р,т-ьр, (119)
bu yerda: P — o‘zgartgichdan (tarmoqdan) dvigatel- ga berilayotgan quwat: Pe]m, Pa — elektromagnit va dvigatel o‘qidagi mexanik quwat; APe~ — dvigatel kuchli zanjiridagi quwat sarfi; APB — energiyani elek- tromexanik o‘zgartgichi boflgan elektr mashinadagi quwat sarflari.

Dvigatelning kuchli zanjiridagi issiqlikka aylana- digan va o‘zgartgich qurilmasi yordamida qoplanadi- gan isroflami hisobga olmasdan quyidagini yozish mumkin:

AP=AP+AP, (1.20)

bu yerda: APp — poflatdagi isroflar; APm — mexanik isarflar. Poflatdagi isroflar gisterezis va uyurma tok- lar hisobiga hosil bo‘ladi. Isroflar dvigatel yakorining aylanish tezligiga mos ravishda chiziqli va kvadrat ko‘rinishida bo‘ladi. Mexanik isroflar cho‘tkadagi va podshipniklardagi quruq (kulon) ishqalanishni yeng- ish hamda qovushoq ishqalanish hisobiga yuzaga keladi. Bu ayniqsa o‘z-o‘zini shamollatadigan elektr mashinalarda sezilarli qiymatga ega.

Yuqorida ko‘rsatilgan isroflarni doimiy APdoim va o‘zgaruvchan A P isroflarga ajratish mumkin. U holda (1.19) va (1.20) ifodalardan quyidagini olamiz:

P, = P + AP = P + AP„ + AP, . (1.21)

elm d d d doim o zg ' 7

Elektromagnit momentni (1.18) tenglamadan aniq- laymiz:
M. = M,+ AM, + AM, . (1.22)

elm d 0 o zg5 v 7

bu yerda: Ma — yuritma o‘qidagi moment; bu muvo- zanatlovchi statik moment Ms; AM0 — o‘zgarmas, AM,zg — aylanish tezligiga bog‘liq bo‘lgan moment isrofining o‘zgaruvchan tashkil etuvchisi.

Bundan buyon ifodalar yozuvini soddalashtirish maqsadida elektromagnit momenti belgisidagi «elm» indeksini tushirib qoldiramiz.

AM, elektr mashina va uning tashkil etuvchi- larini burchak tezlikka bog‘liq bo‘lgan shamollatish usuliga ko‘ra:
AM, ~Ko)2, (1.23)

burchak tezlik Aoe ni uncha katta qiymatga o‘zgar- maganligi bois (1.20) quyidagi ifoda bilan almashtiri- lishi mumkin:

ÀM, ~ÔM . = aAa>,
bu yerda: a — tashqi qovushoq ishqalanish koeffitsi- yenti.

Shunday qilib, dvigatelning mexanik qismini qat- tiq jism sifatida qarab elektromagnit moment uchun quyidagi ifodani olamiz:

M = M + AM. + AM. .
0‘z navbatida dvigatel o‘qiga keltirilgan statik moment nafaqat ish organi ijrochi mexanizmining yuklamasi bilan, balki uzatish qurilmalaridagi isroflar bilan ham aniqlanadi. Bu holda uzatish qurilmalarining foydali ish koeffitsiyentini hisobga olish kerak bo‘ladi.