O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom Karimov nomidagi tdtu qo’qon filiali Elektronika va Elektrotexnika fakulteti

a) b) v)
1-rasm. Metal (b) va polimer tolalar (a va b) strukturalarining modellari

Tola strukturasi yuqori darajada anizotropik tuzilishda bo’lishi katta ahamiyatga ega. Qanday qilib yuqori pishiqlik va elastiklikka erishish mumkin? Paxta tolasi strukturasini quyidagicha modellash mumkin. Uning strukturasining tola o’qi bo’yicha yo’nalgan fibrillyarni bir-biri bilan keishgan to’rga o’xshatish mumkin. Fibrillyar, ular orqali o’tuvchi molekulalar yoki molekula pachkalari bilan mustahkam bog’langan bo’ladi (1a-rasm). Sellyuloza tolasining pishiqligi 30 sN (teks (45 kg/mm²) bo’lsa, po’lat simning pishiqligi 202 kg/mm² teng, Po’lat sim pishiqligining yuqori bo’lishi, uning kristall panjarasining tuzilishiga bog’liq (1b-rasm, 1v-rasm). Agar struktura panjarada nuqson bo’lsa, u mana shu nuqson orqali uziladi. Xuddi shunday uzilish tolalarda ham sodir bo’ladi, Tolaning parallel joylashgan makromolekulalari ideal tarzda oriyentatsiyalangan bo’lsa, uning pishiqligi maksimum bo’ladi. Bunday tolalar, uning ko’ndalang kesimiga to’g’ri kelgan, makromolekulalarning kimyoviy bog’lanish kuchiga teng bo’lgan og’irlik kuch ta’sirida uziladi. Tolaning ko’ndalang kesimiga qancha ko’p makromolekula to’g’ri kelsa, u shunchalik pishiq bo’ladi. Tolalar uzilganda, albatta kimyoviy bog’ uziladi, ya’ni mexano-destruksiya jarayoni sodir bo’ladi. Makromolekulaning oriyentatsiyalash va polimerlanish darajasi qancha yuqori bo’lsa, tolaning ko’ndalang kesimiga to’g’ri keladigan makromolekulalar soni shuncha ko’p bo’ladi. Polimer qanchalik qayishoq bo’lsa, bunday bog’lanish qiymati shuncha kam bo’ladi (2- rasm, 2-egri chiziq).

2-rasm. Tolalar pishiqligining polimerlanish darajasiga nisbatan o’zgarishi
1-qattiq zanjirli, 2-qayishoq zanjirli polimerlardan olingan tolalar



3-rasm. Polimer makromolekulalarining molekulyar massa bo’yicha taqsimlanishi
Polimerlanish va oriyentatsiyalanish darajasi bir xil bo’lishiga qaramay qattiq zanjirli polimerlarning pishiqligi shuncha katta bo’ladi (2-rasm, 1-egri chiziq). Molekulyar massa bo’yicha taqsimlanish 2-egri chiziqda ifodalangandek bo’lsa (3-rasm), uning pishiqligi 1-egri chiziqda ifodalangan tolaning pishiqligiga qaraganda katta bo’ladi. Shu sababli tola hosil qiluvchi polimerlarning PD, o’rtacha molekulyar massasi yoki suyultirilgan eritmasining qovushqoqligi maksimum bo’lishi kerak yoki uning tarkibidagi past molekulyar fraktiyalar minimal bo’lishi lozim.