O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Surilma (nadvig)
(42-rasm) - uzilmalarning maxsus guruhlari 
hisoblanadi. Surilmalar natijasida qatlamlar bir-birining ustiga chiqib yoki 
tagiga (ancha masofaga) kirib ketishi mumkin. Ya’ni yosh qatlam qari 
qatlamning ustiga chiqib tagiga tushib qoladi. 
42-rasm. Surilma 
Bir nechta tushirma va ko‘tarma uzilmalari graben va gorstlarni 
hosil qiladi. Ularning uzunligi eniga nisbatan ancha katta bo‘ladi va 
asosan kilometrlarda o‘lchanadi.
 
 

---

139 
43-rasm. Graben 
 
Graben (
43-rasm) - uzilmalar bilan chegaralanib, o‘rta qismi pastga 
cho‘kkan Yer po‘stining bir qismidir. Odatda cho‘kkan qismi ko‘tarilgan 
qismiga nisbatan har doim yosh jinslardan tuzilgan bo‘ladi. Grabenlar 
oddiy va murakkab holda uchraydi. Oddiy grabenlar ikki uzilma bilan 
chegaralangan, murakkab grabenlar esa, bir necha uzilmalar bilan 
chegaralangan 
bo‘ladi. 
Katta 
o‘lchamdagi 
grabenlarni 
(ba’zi 
xususiyatlariga qarab) «riftlar» deb yuritishadi. 
Gorst
(44-rasm) - uzilmalar bilan chegaralanib, o‘rta qismida Yer 
po‘sti ko‘tarilgan bo‘ladi. Ko‘tarilgan qismi cho‘kkan qismiga nisbatan 
qari jinslardan tuzilgan bo‘ladi. 
Gorst va grabenlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
a) oddiy gorst (graben) - ikki uzilma bilan chegaralangan; 
b) murakkab gorst (graben) - bir necha uzilmalar bilan chegaralangan; 
d) bir tarafga engashgan gorst (graben) lar. 
44-rasm. Gorst 
Gorst va grabenlarni tashkil qiladigan uzilmalar katta chuqurlikka 
tushgan bo‘ladi. 
Burmalanishga uchragan, surilma sababli o‘rnidan qo‘zg‘algan 
tog‘einsi massasi 
qoplam 
deb ataladi. 
qoplamlarda ustiga chiqib qolgan kelgindi jins “alloxton”, ostida 
o‘rnida qolgan jins - “avtoxon” deyiladi. 
Chuqur Yer yoriqlari har xil ko‘rinishga ega. Ular geosinklinal 
viloyatlarda ko‘tarma - uzilma (vzbros) va siljish tuzilishiga ega. 

---

140 
Platformada asosan tushirma - uzilma (sbros)lar ko‘p tarqalgan 
bo‘ladi. Platforma viloyatlarning fundamentida uzilmalar natijasida 
graben har akteriga ega bo‘lgan katta rift botiqlari 
(avlokogenlar)
uchrab 
turadi va ular ko‘pincha sineklizalarning o‘zagi hisoblanadi. 
Katta chuqurlikka tushuvchi uzilmalar orqali mantiyadan magmatik 
jinslar chiqadilar. Ular endogen jarayonlar natijasida gohida Yer 
yuzigacha yetib kelsalar, ko‘pincha Yer yuzasiga Yaqin joylargacha 
chiqadilar va intruziv jinslar sifatida uzilmalar atrofida joylashadilar. Bu 
katta chuqurlikkacha tushadigan (600-700 km) uzilmalar Yer yuzasidagi 
asosiy regional struktura elementlarining rivojlanishini boshqariyb 
turadilar. 

---

141