O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
 
Tektonik harakatlar
Yer qobig‘ida tog‘jinslari gorizontal va qiya (monoklinal) holatda 
hosil bo‘ladi. Tashqi va ichki kuchlar ta’sirida ular deformatsiyaga 
uchraydilar. 
Tog‘jinslarining 
hajmi 
va 
shaklining 
o‘zgarishi 
deformatsiyalanish deyiladi.
Tog‘jinslari bir-biridan faqat kimyoviy tarkibi bilangina emas, balki 
o‘zlarining fizik va mexanik xususiyatlari bilan ham farqlanadilar. 
Bunday xossalarga tog‘jinslarining zichligi, qayishqoqligi, chidamliligi, 
qisiluvchanligi, plastikligi, mo‘rtligi, g‘ovakligi, pishiqligi kiradi. 
Shuning bilan birga tog‘jinslari bir-birining siqilishiga va urganda 
maydalanishiga bo‘lgan qarshiliklari bilan ham farqlanadi. 
Tog‘jinslarining mexanik xossalari ularning tuzilishiga va tashqi 
holatiga bog‘liq. Tog‘jinslariga haroratni, eritmalarni, bosimni ta’sir 
ettirib plastikligini oshirish mumkin. Bosimning har taraflama ta’siri 
natijasida tog‘jinslarining plastik deformatsiyaga nisbatan qarshiligi, 
qayishqoqligi va chidamliligi oshadi. 
Deformatsiyalanishga uchramagan tog‘jinslari foydali qazilmalarda 
juda kam uchraydi. Shuning uchun foydali qazilmalarning paydo bo‘lishi 
va 
tarqalish 
qonuniyatlarini 
o‘rganishda 
tog‘jinslarining 
deformatsiyalanish holatlarini aniqlash katta ahamiyatga ega. 
Deformatsiyalanish jarayoni ketma-ket uch bosqichdan iborat: 
qayishqoq (elastik), plastik
va 
buzilish
. Jinslarning tashqi kuchlar 
nisbatan ko‘rsatgan qarshiligi 
chidamlilik 
deyiladi. 

---

133 
Qayishqoq 
deformatsiyalanish.
Bu 
deformatsiyalanishda 
tog‘jinslarining shakli o‘zgaradi, lekin tashqi kuchlar ta’siri to‘xtashi 
bilanoq jismning avvalgi shakli tiklanadi. 
Tashqi kuchlar ta’siri to‘xtaganidan keyin deformatsiyalangan 
jismning shakli va o‘lchovlarini tiklay olish qobiliyati mazkur jismning 
quyishqoqligi 
deb ataladi. 
Qayishqoq deformatsiyalanishning bir necha ko‘rinishi mavjud: 
cho‘zilish, siqilish, egilish, siljish, buralish va bosh.