O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

kaldera
deb ataladi. Vezuviyni 
yarim halqa shaklida o‘rab turgan kal’dera qoldiqlari 
Sopka
deb ataladi. 
Vulqon otilishi doimo bir xil intensivlikda yuz bermaydi. Deyarli 
har bir vulqon boshqalardan o‘z faoliyatining har akteri bilan farq qiladi: 
bundan tashqari, bu faoliyatning kuchayishi va pasayishi bosqichlarini 
kuzatish mumkin. 
Yuqoridagi misollardan ko‘rganimizdek, vulqon faoliyatlarining 
ayrim portlashlari o‘rtasida, ba’zan bir necha asrlar o‘tib ketadi. 
Vulqonlar shiddatli otilganlaridan so‘ng butunlay uchadi yoki ahyon-
ahyonda sal tutab turadi: boshqalari esa doimo tutab turadi va ahyon-
ahyonda tosh va ko‘llar otiladi, so‘ngra, ayrimlari juda jim holda vaqti-
vaqti bilan lava chiqariyb turadi, lekin krater otilishlar o‘rtasida doim 
harakatda bo‘lgan lava bilan to‘lgan bo‘ladi. 
Vezuviyni vulqonni kuzatishlar uning otilishi tutun paydo bo‘lishi 
bilan boshlanishini, ba’zan undan oldin yoki u bilan bir vaqtda ozmi - 
ko‘pmi sezilarli zilzilalar bo‘lishini ko‘rsatadi. Tutun kraterdan tobora 
balandlashib va kattalashib ustun shaklida ko‘tariladi. Ba’zan, tutun 
ustuni 10 km va undan ortiq balandlikka tik ko‘tariladi. Tutunning mayda 
zarrachalari cho‘kib, ko‘p joylarni qalin qatlam qoplaydi.
Magmaning Yer ichidan Yuqoriga harakatlanishi ikkita omilga 
bog‘liq:

---

83 
1. Magmani siqib chiqarish uchun yetadigan gidrostatik bosim. 
2. Suyuqlik-gaz hajmining ortishi. 
Greyton hisoblariga ko‘ra 40 km chuqurlikda hosil
 
bo‘lgan 
magmaning tarkibida 9,4% gaz bo‘lsa, u Yer yuzasiga yaqinlashganda 
hajmi 1155 marotaba ortar ekan. Bu hajmning kattalashishi asosan Yer 
yuzasiga 5 km qolganda boshlanar ekan. 
Vulqon harakati 3 bosqichdan iborat: 
1. Yer ostidan tovushning chiqishi, gaz va chang zarralarining 
otilishi. 
2. Portlashning kuchini ortib borishi. 
3. Lavaning Yer yuzasiga chiqishi. 
Lava sekin Yer betiga quyilishi mumkin yoki favvora bo‘lib otilishi 
mumkin (300 m balandlikkacha va 30 m diametrli bo‘lishi mumkin).
Vulqonlar krater holatiga qarab 4 xil bo‘ladi: 
1. Qadimgi vulqonlar, eroziya natijasidi krater umuman yo‘q bo‘lib 
kyetgan. 
2. Hozirgi so‘ngan vulqonlar. 
3. Hozirgi so‘nayotgan vulqonlar. 
4. Harakatdagi vulqonlar. 
Ko‘p -yilgi kuzatishlar natijasida vulqonlar lava harakatiga ko‘ra 
ikkita gruxlarga ajratiladi: 
1. Qalqonli vulqonlar. 
2. Portlovchi vulqonlar.
Birinchi guruhga Gavayi turkumidagi vulqonlar kiradi. Bu turkum 
vulqonlar - Mauna-Loa, Kilauea va boshqalar (Gavayi orollari)- asosan, 
o‘z lavalarining (bazaltli lavalarning) harakatchanligi va oquvchanligi 
bilan hamda gaz va bug‘larning ko‘p ajralib chiqmasligi, haroratining 
13000
0
C ligi bilan harakterlanadi. 
 
Ikkinchi guruhga Stromboli, Etno-vezuvi, Volkan, Pele va 
Bandaysan turkumidagi vulqonlar kiradi. 
Stromboli turkumidagi (Stromboli-O‘rta dengizdagi vulqon), bu 
vulqon Gavayi orollaridagi kabi to‘lqinlanib, suyuq bazaltli lava 
chiqaradi, biroq uning Gavayi tipidagi vulqonlardan farqi shundaki, bu 
Yerda juda ko‘p gazlar ajralib chiqadi va shunga binoan bomba va kullar 
tez-tez otilib turadi. 
Vezuviy turkumidagi vulqonlarning otilishi shu bilan farq qiladiki, 
ulardan lavada kremnezyom ko‘proq va ancha yopishqoq bo‘lganligidan 

---

84 
ko‘pincha kraterdan Yerning chuqur joylariga boradigan kanalni berkitib 
qo‘yadi. 
Pele tipidagi (Mon-Pele - taqir tog‘vulqoni nomidan) vulqon 
lavasining juda ham yopishqoqligi bilan farq qiladi. 
Bu vulqonlardan chiqadigan gazlar ba’zan 7000 va undan ham ortiq 
haroratga ega. Gazlar va ko‘llarning atmosfera tsikloni tezligida tog‘yon 
bag‘irlari bo‘ylab tushadigan va o‘z yo‘lidagi hamma narsalarni 
emiradigan bunday bulutlar qizdiruvchi bulutlar deb nom olgan. 
Martinika orolidagi Sen-Per shahrining vayron bo‘lishiga Pele vulqonidan 
otilib chiqqan bunday bulutlardan biri sabab bo‘lgan natijada shaharning 
butun aholisi bir necha minut davomida halok bo‘lgan edi. 
Uy va ko‘chalardan topilgan kishilarning murdalari issiq bo‘ron 
ta’sirida kuyib, kiyimlari juda yirtilib kyetgan edi. Bu bo‘ron haroratining 
qanchalik Yuqori bo‘lganligini shundan bilish mumkinki, ayrim uylardagi 
stollardan og‘izlari egilgan shishalar topilgan. 
Nihoyat, lavalari juda ham yopishqoq bo‘lganligidan gaz va 
bug‘larning chiqishiga yo‘l qo‘ymaydigan Bandaysan (Yaponiyadagi eng 
yirik vulqonlardan biri) tipidagi vulqonlar ajraladi. Kuchli otilish vaqtida 
vulqonning hammasi yemirilib ketadi. Vandaysan vulqoni, Krakatov, 
Katmai va boshqa vulqonlarda ana shunday bo‘lgan. 
Yuqorida ko‘rsatilgan tiplardagi vulqonlar