O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika

Sanoatda olinishi.
Inert gazlarni sof holda ajratib olishning asosiy usuli bu o‘ta past haroratlarda sovitish, ya’ni, kriogen distillyatsiya usulidir. Bu jarayon katta miqdorlarda energiya sarfini taqozo qiladi. Jarayon mahsuli sifatida esa suyultirilgan havo hosil bo‘ladi. Jarayonda havo siqiladi va kuchli sovitiladi. Yo‘l-yo‘lakay, havo tarkibidagi suv bug‘lari, hamda, karbonat angidrid gazi chiqarib tashlanadi. So‘ngra, qolgan havo suyuq holga kelgunicha yanada chuqur sovitiladi. Jarayon davomida avval kislorod, keyin azot suyuq holda ajralib chiqadi. So‘ngra, haroratni asta-sekin yana oshirib borib, suyilgan gazlar birma-bir ajratib, chiqarib olinadi. Har bir elementning qaynash nuqtasi faqat o‘zigagina xos bo‘lgan, aniq harorat darajasiga ega. Suyiltirilgan havoni isitib borish orqali, uning tarkibidagi har bir gazni o‘zigagina xos bo‘lgan qaynash haroratiga yetgan payda, ya’ni, u suyuq shakldan gazsimon shaklga o‘tganda, alohida sof holda ajratib, boshqa idishga yig‘ib olish mumkin.
Argon – havo tarkibida mavjud bo‘lgan eng keng tarqalgan inert gazdir. Geliy esa tabiiy gaz bilan birikmalar tarzida uchraydi. Geliyni, suyiltirilgan tabiiy gazni distillyatsiya qilish orqali sof holda olish mumkin.
Radon.
Radon eng og‘ir gazlardan biridir. Uning atom og‘irligi 222 ga teng. Radonning bir necha tabiiy va 30 ta sun’iy izotoplari mavjud bo‘lib, ulardan birortasi ham barqaror emas. Radonning barcha izotoplari radioaktiv bo‘lib, juda qisqa yarim yemirilish davriga ega moddalardir. Radon izotoplari ichida nisbatan barqarori bu radon-222 bo‘lib, uning yarim yemirilish davri 3,8 kunni tashkil qiladi. Radon-222, radiy-226 ning yadroviy parchalanish mahsuloti bo‘lib, uning o‘zi ham yadroviy parchalanish jarayonida alfa-zarracha (geliy yadrosi) nurlantiradi. Radon-220 izotopi esa toriy elementining yadroviy parchalanishi mahsuli bo‘lib, shu sababli uni ba’zan toron deb ham ataladi. Radiy-220 ning yarim yemirilish davri 55,6 soniyani tashkil qiladi. Undan ham alfa-zarracha uchib chiqishi sodir bo‘ladi. Radiy-219 esa aktiniy elementining parchalanishi mahsuli bo‘ladi va shu sababli uni aktinon ham deyiladi. Albatta, radiy-219 ham o‘zidan alfa-zarra chiqaradi va uning yarim yemirilish davri 3,96 soniyani tashkil qiladi.
Radon tuproqda, grunt suvlari tarkibida va g‘orlarda to‘planadi. Chunki, u shunday muhitlarda yig‘ilib qoladi. Radon miqdori yerdagi radioaktiv minerallar miqdori bilan bog‘liq. Havo bilan ta’sirlashishi bilanoq radon tezkorlik bilan tarqalib ketadi. Ba’zi hududlarda tuproqda ko‘p miqdorda yig‘ilib qolgan radon asta-sekinlik bilan binolarning yerto‘lalariga sirqib chiqib, yig‘ilib boradi va vaqt o‘tishi bilan uning konsentratsiyasi ortib ketadi. Bu esa ancha xatarli holatdir. Yarim yemirilish davri qisqa bo‘lishiga qaramay, radon salomatlik uchun xavfli modda sanaladi. Radon o‘zi organizmdan bir necha kun ichida chiqib ketadi. Lekin, uning hosilalarining yarim yemirilish davri ancha uzoq bo‘lib, aynan ular organizmda nojo‘ya aks ta’sirlar keltirib chiqarishi mumkin. Hozirgi zamon tibbiyoti aniqlagan faktlarga ko‘ra, radon va uning hosilalari – o‘pka saratoniga sabab o‘rinda
bo‘luvchi omillar ichida tamaki tutunidan keyingi ikkinchi
o‘rinda turar ekan.(orbita.uz)
Ksenon

Формуласи	Агрегат полати ва f ЯНГИ	Суюкла- ниш температураси, °с	Тузилиши	Бар^арорлнги
XeF2 XeF2-2SbF3 XeF2-2SbF3 XeF4 XeOF2 CsXeF8 XeOF4 XeO3 ХO4 Me4Xe06	Рангсизкристалл Сарик тусли кат- гик модда rангснз кристалл rангснз кристалл Сарик тусли кат­ тик модда Рангсиз суюклик Тригональ пирамида Рангсиз газ Рангсиз туз	140°С 63°С 47,7°С __ ­__ —28°С ­__ __ __	Чизшуш --- Октаэдр __ __ Квадрат пирамида Тетраэдр Тетраэдр Октаэдр	Гидролизга учрайди, суюк HF да яхши эрийди --- Баркарор 50°С дан ю^ори- да парчаланади 400°С га кадар баркароp Баркарор Портланувчан Портланувчан Барцарор

Ksenon (II)-ftorid barkaror modda; ksenon bilan ftor aralash masini kizdirilsa (yoki aralashmadan elektr toki utkazilsa) ksenon (II)-ftorid xosil buladi. Xosil bulgan XeF₂ ni reaktsyon muxitdan chikarish kerak, aks xolda XeF₂ bilan F₂ birikib XeF₄ xosil bulib koladi.

XeF₄ 114 S0 da sezilarli darajada parchalanmay suyutslanadigan kattik uchuvchan modda; XeF4 olish uchun Xe bilan F2 aralashmasini 6 atm. bosim va 400 S0da bir necha soat isitish kerak. XeF6 xosil kilish uchun ancha katta bosim (50 — 200 atm) va yukori temperatura (200 — 700°) talab kilinadi. XeFe rangsiz kattik modda, 43°S dan yukori temperaturada sar- gaya boshlaydi, 47,7° da suyuklanib sarik tusli suyuk.likka aylanadi. XeF6 ning suvda gidrolizlanishi natijasida XeOF4 kosil buladi. Gidroliz yanada davom ettirilsa, ksenon (U1)-oksid XeO3 do- sil buladi. Xe03 — portlanuvchan, rangsiz kristall modda. XeO3 metall gidrokeidlar bilan reaktsiyaga kirishib ksenatlar xo- sil kiladi; masalan:
Ва(ОН)₂ + ХеО₃= ВаХеO₄+Н₂0
Ksenatlar kup xossalari jidatidan sulьfatlarga uxshaydi. Masalan, BaXe04 xuddi BaS04 kabi suvda yomon eriydi.
Olti valentli ksenon birikmalari kuchli oksidlovchilar jumlasiga kiradi. Lekin juda kuchli oksidlovchilar taʼsirida olti valentli ksenon birikmalari sakkiz valentli ksenon birikmalariga aylanadi, masalan:
Хе0₃ + 4NaOH +O ₃ = Na₄XeO₆ + О₂ + 2Н₂О
Na4XeO6 — natriy perksenag deyiladi. Olti valentli ksenon tuzlari asta-sekin parchalanib ksenonga va perksenatlarga ajraladi (disproportsiya):
2ВаХе0₄=Ва₂Хе0₆ + Хе + 0₂( РАХИМОВ ХАКИМ РАХИМОВИЧ 399-400-bet)
Asil gazlar ishtirokida boradigan reaksiyalarni Biritaniya, Kolumbiya universiteti professori bartler, myunster universiteti prafessori Bartler ,Myunster universititi prafessori R.Xonxe o’rganib ksinonni ftoridli va kisloradli brikmalarini sintez qildi:
Xe_(g)+F_{(g) =}XeF_2(g) 400^oC, 1atm
Xe_(g)+F₂=XeF_6(g) 600^oC, 6atm (Xe:F₂=1:5)
Xe_(g)+F_2(g)=XeF_6(g) 300^oC,60 atm (Xe:F₂=1:10)
Ksenonning XeF₂ molekulasi chiziqsimon kisenion XeF₍₄₎ tekis kvadratb XeF₆ siljigan oktaedrik tuzilishga ega.
Xsenonning ftorli birikmalari reaksiyaga kirishish xususiyati xuddi galogenlar aro reaksiyaga uxshash bulib, almashinish va oksidlanish qaytarish reaksiyalariga kiradi
XeF_6(q)+3H₂O_(s)=XeO_3(ad)+6HF_(g)
2XeF_6(q)+3SiO_(q)=2XeO_3(q)+3SiF_(g)
Ksenon ftoridlari kuchli oksidlovchi xossaga ega:
2XeF_2(q)+2H_2­O=2Xe_(s)+4HF_(g)+O_2(g)
XeF_4(q)+Pt_(q)=Xe_(g)+PtF_4(q)
Ksenon ftoridlar kuchli Lyuis kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, kationlar hosil qiladi.
XeF_2(q)+SbF_5(s)=[XeF]⁺[SbF₆]^­-_(q)
Ksenonning Xe-N, Xe-C boglanishlibirikmalari ham sintez qilinadi.
Ksenon ftoridlari Lyuis asosin bilan asetomitril eritmasidan birikib XeF₅^- ionini hosil qiladi
XeF₄+[N(CH₃)₄]F=[N(CH₃)₄]XeF₅
Nodir (inert) gaz, metallmas. Rangsiz. Havodagi miqdori 8∙10–6% (um.). Suvda yomon, organik erituvchilarda yaxshiroq eriydi. Solьvatlar hosil qiladi: 4Xe∙3C6H5OH. Kislotalar, ishqorlar bilan taʼsirlashmaydi. Reak-tsion qobiliyati Kr ga nisbatan yuqori, kuchli oksidlovchilar bilan reaktsiyaga kirishadi. Olinishi – quyi haroratda suyuq havoni fraktsion distillash.
Mr = 131,29; d(q) = 2,700(– 140); d(s) = 2,987(– 109); ρ = 5,851 g/l (n.sh.);
tsuyuq = – 111,85 °C (p); tqayn = – 108,12 °C; vs = 24,2(0), 9,7(25), 7,12(50).
1. 8Xe∙46H₂O(клатрат) = 8Xe + 46H₂O (t > – 3,35 °C).
2. Xe + F₂ = XeF₂ (20 °C, УБ-нурлантириш ёки 300 – 500 °C, p).
3. Xe + 2F₂ = XeF₄ (400 °C, p; Xe₂, XeF₆ қўшимчалари),
Xe + 3F₂ = XeF₆ (300 °C, p, XeF₄ қўшимчаси).
4. Xe + Cl₂ = XeCl₂ (– 230 °C дан 20 °C гача, электр разряди).
5. Xe + 3KrF₂ = XeF₆ + 3Kr (20 °C).
6. Xe + O₂F₂ = XeO₂F₂ (20 °C).
7. Xe + EF₆ = (Xe^I)[EF₆] (20 °C; E = Ru, Rh),
3Xe + (XeF⁺)[SbF₆] + SbF_5(c) = 2(Xe₂⁺)[SbF₆].
8. Xe + PtF₆ = (Xe^I)[PtF₆] (25 – 60 °C; SF₆ атмосферасида),
2Xe + 4PtF₆ = (Xe^II)[PtF₆]₂ + (Xe^II)[Pt₂F₁₀] + F₂ (165 °C).
9. Xe + 2(O₂⁺)[PtF₆] = (Xe^II)[PtF₆]₂ + 2O₂ (20 °C).
Kripton
Oq, vakuumda oson haydaladi. Xona haroratida termik beqaror gaz. Suyuq HF va BrF5 da eriydi. Reaktsion qobiliyati juda yuqori; suv, ishqorlar, metall va metallmas ftoridlari bilan reaktsiyaga kirishadi. Kuchli oksidlovchi, ksenon bilan taʼsirlashadi. Deyarli barcha moddalarni ftorlab, elementlar-ning yuqori oksidlanish darajasidagi ftoridlariga aylantiradi. Olinishi – kriptonning ftor bilan oʼzaro taʼsiri (– 78 °S, elektr razryadi).
Mr = 121,80; d = 3,300; tsuyuq = – 77 °C (?).
1. KrF₂ Kr + 2F⁰ (– 40 °C),
KrF₂ = Kr + F₂ (20 °C).
2. 2KrF₂ + 2H₂O = 2Kr↑ + 4HF + O₂↑.
3. 2KrF₂ + 4NaOH(суюл.) = 2Kr↑ + 4NaF + O₂↑ + 2H₂O.
4. 3KrF₂ + Xe = XeF₆ + 3Kr (20 °C).
5. 7KrF₂ + 2Au = 2(KrF⁺)[AuF₅] + 5Kr.
6. KrF₂ + ClF₃ = Kr + ClF₅, KrF₂ + ClF₅ + AsF₅ = (ClF₆⁺)[AsF₆] + Kr.
7. 3KrF₂ + 2EF₅ = (KrF⁺)[EF₆] + (Kr₂F₃⁺)[EF₆] (20 °C; E = As, Sb, Ru, Rh, Pt),
KrF₂ + 2EF₅ = (KrF₆⁺)[E₂F₁₁] (– 20 °C; E = Sb, Nb, Ta).

XULOSA
Men bu mustaqil ishida xromning sanoatda va labaratoriya sharoyitida olish usullarini kimyoviy va fizik xossalarini tabiatda tarqalishini o’rgandim shuningdek molibden va volfiram elementlari olinishi va kimyoviy xossalarini urgandim. Enert gazlarning ishlatilishi va xossalari olinishini ishlatilishi suyuqlanish va qaunash temperaturalarini “umumiy va norganik kimyo ” kitobidan 2017-yil Toshken”O’zbekiston. Qayta ishlangan va tuldirilgan 3-nashirdan urgandim

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. РАХИМОВ X.R НЕОРГАНИЧЕСКАЯ ХИМИЯ Учебник для ВУЗов
Издательство „ Яцшпувчи* Ташкент — 1974
2.Umumiy va anorganik kimyo “O’zbekiston. Qayta ishlangan va tuldirilgan 3-nashir” Q.Ahmedov, A.Jalilov, A.Akbarov (356-bet)
3.Kimyoviy elementlar Toshkent-2019 Q.S.Sanaqulov B.F.Muxiddinov A.S.Xasanov(89-bet
3.Liding