O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

8- MA’RUZA
8- Mavzu. Darsi-Veysbax tenglamasi. Reynolds tajribasi. Suyuqlikning harakatining ikki tartibi.
Reja:

1. 
   Suyuqlikning harakati vaqtidagi energiyaning yo’qotilishi.
   
2. 
   Energiya yo’qotilishining ikki turi.
   
3. 
   Ishqalanishda yo’qotililgan energiyani aniqlash.
   

Tayanch so’zlar: ishqalanishdagi qarshilik, mahalliy yo’qolish, g‘adir-budirlik, gidravlik silliq va silliqmas quvurlar, keskin kengayish, keskin torayish, tekis torayish, tekis kengayish, quvurga kirish, diafragma, berkitkich (zadvijka), Darsi koeffisiyenti.


8.1. Suyuqlikning harakati vaqtidagi energiyaning yo’qotilishi

Real suyuqliklarda ikkita ixtiyoriy kesimlar orasida energiya yo`qotilishini h<sub>1-2</sub> bilan belgilangandi. Bu yo`qotish suyuqliklardagi qovushoqlik kuсhi hisobiga bo`ladi, ya'ni u shu kuсhni yyengishga sarf bo`ladi.

Tadqiqotchilar tomonidan quvurlardagi suyuqliklarning harakat jarayonlari tekshirilganda masala asosan ishqalanish kuсhini yyengish uсhun sarf bo`lgan yo`qotishni aniqlash zaruriyati yuzaga kelgan va shu yo’nalishda ishlar olib borilgan.
Turbulent harakat ustida olib borilgan tajribalar ishqalanish qarshiligining solishtirma energiyaga proporsional ekanligini ko‘rsatadi, ya’ni
(8.1)
bu yerda
ζ - energiyaning mahalliy yo’qotilish koeffisiyenti;
V – kesimdagi o’rtacha tezlik.
Formuladagi proporsionallik koeffisiyenti ζ bir qancha miqdorlarga bog‘liq bo‘lgan kattalik hisoblanib, u quyidagilarga bog’liq:

• 
  o’zanlardagi tirik kesim yuzasining o’zgarishidagi naporning yo’qolishiga;
  
• 
  harakat yo’nalishining o’zgarishi hisobiga yuzaga keladigan enrgiyaning mahalliy yo’qolishi;
  
• 
  to’siqlar hisobiga hosil qilinadigan yo’qotishlar.
  

Quvurlar, kanallar va novlarning devorlari ma’lum darajada g‘adir-budirlikka ega bo‘ladi. Bu g‘adir-budirlik quvurlarni qanday materialdan qilinganligiga va qay darajada silliqlanganganiga qarab ularning devor sirtidagi turlicha kattalikdagi yoki juda ham kichik bo’lgan g’adir-budurliklar bilan xarakterlanadi. G’adir-budirlikni xarakterlash uchun quvur sirtidagi balandliklarning o‘rtacha qiymati qabul qilinib, u absolyut g‘adir-budirlik deyiladi va ∆ bilan belgilanadi. Agar absolyut g‘adir-budirlik laminar chegaraviy qavatning qalinligi δ dan kichik bo‘lsa, bu quvur gidravlik silliq deyiladi (8.1a-rasm).
Bordiyu, ∆ laminar qavat qalinligi δ dan katta bo‘lsa, bu quvurlar g‘adir- budir quvurlar deyiladi.



8.1-rasm. Gidravlik silliq va g‘adir-budir quvurlarni o’rganishga doir chizma.

Birinchi holda ∆<δ quvur sirtidagi balandliklar laminar qavat ichida qoladi va gidravlik qarshilikka sezilarli ta’sir qilmaydi. Ikkinchi holda ∆>δ esa balandliklar laminar qavatdan chiqib qoladi va quvur devori atrofidagi oqim xususiyatiga ta’sir qilib, gidravlik qarshilikni oshiradi.