O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

AMALIY MASHG’ULOTLAR

1- amaliy mashg’ulot
Mavzu: Suyuqliklarning fizik xossalariga doir masalalar yechish


I. Mashg’ulotning maqsadi: talabalarga texnikada foydalaniladigan suyuqliklarning fizik xossalarini o’rganish, ularga oid bo’lgan qonunlar asosida misol va masalalar yechishga qaratilgan.
II. Mashg’ulotni o’tkazishga oid bo’lgan vositalar: fanga taaluqli bo’lgan uslubiy ko’rsatma, hisoblash uchun zaruriy jadvallar va kalkulyator.


III. Mashg’ulotga oid nazariy ma’lumotlar

Suyuqlikning muvozanat holati uchun hajm birligiga to’g’ri keluvchi massasi suyuqlikning zichligi deyiladi.

(1)
- suyuqlikning zichligi, kg/m³.
M- suyuqlikning massasi, kg.
V- suyuqlikning hajmi, m³.
Hajm birligidagi modda og’irligi suyuqliklarning solishtirma og’irligi deb ataladi va yunoncha  xarfi bilan belgilanadi.
(2)
bu yerda:
V- suyuqlikning hajmi (o’lchov birligi m³),
G- suzuqlikning og’irligi (o’lchov birligi N).
Suyuqliklarning zichligi bilan solishtirma og’irliklari o’zaro quyidagicha bog’langan
 =g (3)
Bu yerda:
g – erkin tushish tezlanishi (m/c²)
Hajmiy og’irlik va zichlik bosimga va haroratga bog’lik ravishda o’zgaradi. Ular o’rtasidagi munosabat ideal gazlar uchun quyidagi formula bilan ifodalanadi.
= RТ (4)
bu yerda:
р– absolyut bosim,
T- absolyut harorat,
R- gaz doimiysi, (R_havo=287 J/kg.grad, R_metan=518 J/kg.grad)
Suyuqlik solishtirma og’irligining 4⁰S dagi suvning solishtirma og’irligiga nisbati uning nisbiy solishtirma og’irligi deyiladi.
Suyuqlikning og’irlik birligiga to’g’ri kelgan hajmi suyuqliklarning solishtirma og’irligi deyiladi va u quyidagicha aniqlanadi:
γ = (5)
Suyuqliklarning zichliklari ρ va kinematik qovushqoqlik koeffitsiyent ν larining haroratga bog’liq bo’lgan qiymatlari 2- va 3- jadvallarda berilgan.
Suyuqliklarning hajmiy kengayishini ifodalash uchun hajmiy kengayish harorat koeffitsiyenti degan tushuncha kiritiladi va u _t bilan belgilanadi. Bir birlik hajmdagi suyuqlikning harorati 1⁰S ga oshgandagi kengaygan miqdoriga uning harorat siqiluvchanlik koeffitsiyenti _t deyiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi.
_t = (6)
bu yerda:
∆V=V_q -V_c - qizdirilgandan keyingi va boshlang’ich hajmlar ayirmasi;
∆t = t –t₀- haroratlar ayirmasi;
_t - juda kichik qiymat bo’lib, uning qiymatlari ilovadagi 1- jadvalda keltirilgan va suvning harorati t = 20 ⁰C bo’lganda uning qiymati.
_t = 2х 10^-4 1/град.
Siqiluvchanlik deb suyuqlik bosimi o’zgarishi bilan hajmining o’zgartirish xususiyatiga aytiladi. Suyuqliklarning siqilishi hajmiy siqiluvchanlik koeffitsiyenti degan tushuncha bilan xarakterlanadi [м²/Н]. Bosimni bir birlikka oshirganda suyuqlikning hajm birligida kamaygan miqdori hajmiy siqiluvchanlik koeffitsiyenti deyiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(7)
bu yerda:
V_o – boshlang’ich hajm, m³;
V– suyuqlik hajmining o’zgarishi m³.
P– bosimning o’zgarishi, Pa.
Bir birlik hajmdagi suyuqlikning haroratsi 1⁰S ga oshgandagi kengaygan miqdoriga uning hajmiy kengayish harorat koeffitsiyenti deyiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi.
(8)
Qovushqoqlik deb suyuqlik zarrachalarining xarakatlanishiga qarshilik ko’rsatuvchi suyuqlik xossasiga aytiladi. Suvning kinematik qovushqoqlik koeffitsiyenti v, м²/с, va dinamik qovushqoqlik koeffitsiyenti , Nk/м², bilan xarakterlanib quyidagi formula bilan topiladi:
(9)
Suvning kinematik qovushqoqlik koeffitsiyenti suvning haroratiga bog’liq ravishda quyidagicha aniqlanadi:
(10)