O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

11- MA’RUZA
11-Mavzu. Oddiy quvurlarni hisoblash. Murakkab quvurlarni gidravlik hisoblash. Ko’ndalang kesimi har xil shakldagi quvurlarni hisoblash
Reja:

1. 
   Nikuradze tajribasi va grafigi.
   
2. 
   Mahalliy qarshiliklarda energiya yo’qotilishini vujudga kelish sabablari.
   
3. 
   Oqimning keskin kengayishi.
   

Tayanch so’zlar: yo’qotish koeffisiyenti, Nikuradze grafigi, kvadrat qarshilik sohasi (zonalari), gidrаvlik silliq va g’ir-budir quvurlar, mahalliy qarshiliklar (o’zanning kengayishi va torayishi, burilish, diafragma, ventil, jo’mrak), Borda teoremasi.
11.1. Nikuradze tajribasi va grafigi
Eksperimental tadqiqotlar asosida Nikuradze va boshqa olimlar tomonidan gidravlik ishqalanish koeffisiyenti yoki Darsi koeffisiyentining suyuqlik harakat rejimi, Reynolds soni va quvurning g’adir-budirligiga bog’liqligini o’rganishgan hamda ushbu bog’lanishning quyidagi grafigini taklif etdi (11.1-rasm).
Osil bo’la grafigi sun’iy hosil qilingan g’adir-budur quvurlqr uchun qurilgan.
Ushbu grafikda suyuqlik oqimining harakatidagi to’rtta bo’limlarning (zonalar) mavjudligi tasvirlangan:
I zonada suyuqlikning laminar harakati hosil qilingan. G’adir – bugirlik λ ning qiymatiga ta’sir ko’rsatmayapti, λ = f(Rе). (to’g’ri chiziq: _tr= );
II zonada suyuqlikning silliq quvurlar uchun turbulent rejimdagi harakati hosil qilingan. Ushbu holatdagi harakat Blazius formulasiga mos keladi (to’g’ri chiziq: _tr= );
III zonada suyuqlikning harakati davomida gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λ ning qiymatiga Reynolds soni va g’adir – budirliklar sezilarli ravishda ta;sir ko’rsatadi. Ushbu vaziyat uchun, yani λ_q=64/Rе va _tr= chiziqlar oralig’iga mos keluvchi Al’tshul formulasidan foydalanish zarur bo’ladi;
Suyuqlikning turbulent rejimdagi harakati davomida quvur devorining holati uning harakkatlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Suyuqlikning laminar harakatida u silliq, asta-sekinlik bilan turli to’siqlarni aylanib o’tadi. Ushbu vaziyatdagi mahalliy qarshiliklarning qiymatlari shu darajada kichikki, ularni hisoblashlarda inobatga olishmaydi. Suyuqlikning turbulent rejimdagi harakati davomida hatto kichik to’siqlar ham uyirmali harakatlarni yuzaga keltiradi va mahalliy qarshiliklarning miqdorini kattalashtiradi. Bu turdagi qarshiliklarni asosan quvurlardagi notekisliklar hisobiga hosil qilinadi.
Ushbu notekisliklar, yani g‘adir-budirliklar quvurlarning qanday materialdan tayyorlanganligiga va qay darajada silliqlanganganiga qarab ularning devor sirtidagi turlicha kattalikdagi yoki juda ham kichik bo’lgan g’adir-budurliklar bilan xarakterlanadi. G’adir-budirlikni xarakterlash uchun quvur sirtidagi balandliklarning o‘rtacha qiymati qabul qilinib, u absolyut g‘adir-budirlik deyiladi va ular ∆ belgisi bilan belgilanadi.

11.1- rasm. Nikuradze grafigi.

IV zonada suyuqlikning harakakati turbulent rejimga mos keladi (kvadrat rejimdagi qarshilik). Ushbu zonada Reynolds sonining qiymati gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λ ning qiymatiga ta’sir ko’satmaydi va chiziqlar absissa o’qiga parallel holatda joylashadi. Bu holatda gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λ ning qiymatiga faqat quvurning g’adir- budirligi ta’sir qiladi. Bu zona gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λni aniqlash uchun Nikuradze formulasidan foydalanishadi va u grafikda IV egri chiziqdan o’ng tomonda joylashgan bo’ladi.

Turbulent rejimdagi harakatning alohida hususiyatga ega ekanligi shundaki, gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λ ni quvur g’adir-budurligi va Reynolds soniga bog’liq ravishda aniqlashning qator formulalari mavjud. Laminar harakat uchun gidravlik ishqalanish koeffisiyenti λ ning qiymatini aniqlashda faqat bitta formuladan foydalanishadi.
Agar absolyut g‘adir-budirlik laminar chegaraviy qavatning qalinligi δ dan kichik bo‘lsa, bu quvur gidravlik silliq deyiladi.
Bordiyu, ∆ laminar qavat qalinligi δ dan katta bo‘lsa, bu quvurlar g‘adir- budir quvurlar deyiladi.
Birinchi holda ∆<δ quvur sirtidagi balandliklar laminar qavat ichida qoladi va gidravlik qarshilikka sezilarli ta’sir qilmaydi. Ikkinchi holda ∆>δ esa balandliklar laminar qavatdan chiqib qoladi va quvur devori atrofidagi oqim xususiyatiga ta’sir qilib, gidravlik qarshilikning qiymatini kattalashtiradi.