O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

 
yoki atipik
 
bo‘lishi mumkin, kesilganidan keyin yana paydo bo‘lgan 
organ Shikastlanmagan organdan farq qilmaydigan bo‘lsa, bu tipik regeneratsiya deb, 
tiklangan organ shakli yoki tuzilishi jihatidan normal organdan farq qiladigan bo‘lsa, bu atipik 
regeneratsiya deb ataladi. 
Aksolotl oyog‘i kesib tashlanganidan keyin yangidan paydo bo‘lishi tipik 
regeneratsiyaga misol bo‘la oladi. Oyoq kesilganida qirqilgan muskullar qisqarib, jarohatning 
ichkarisiga kirib ketadi. Jarohatga taqalib turgan to‘qimalar surilib, organning asliga kelishiga 
sarflanadigan yosh to‘qimaga o‘rin bo‘shatib beradi. Regeneratsiya ko‘rtagi shu to‘qimadan 
hosil bo‘ladi. Shu kurtak hujayralarining proliferatsiyasi (ko‘payishi) o‘sishga olib keladi; u 
kattalashib, differyontsiatsiyalanadi va,nihoyat normal oyoqqa xos bo‘lgan shakl va tuzilishni kasb 
etadi. 
Ba‘zi turdagi kaltakesaqlar oyogining regeneratsiyasi atipik regeneratsiyaga misol bo‘la 
oladi. Protsessning boshlang‘ich davrlari yuqorida bayon etilgandek bo‘lib o‘tadi. Lekin 
pirovard natijada oyoq o‘rniga dumsimon o‘simta vujudga keladi. Geteromorfozlar
 
(grekcha 
heteros — boshqa, o‘zgacha, morpha — shakl) atipik regeneratsiya hodisalari jumlasiga kiradi. 
Masalan, qisqichbaqaning ko‘zi olib tashlanganda odatda ko‘z hosil bo‘ladi (tipik 
regeneratsiya), lekin ko‘zni qirqib olayotgan paytda uning asosida yotadigan nerv tuguni olib 
tashlanadigan bo‘lsa, pirovardida bo‘g‘im oyoq vujudga keladi (geteromorfoz). 
Geteromorfozlar nazariy jihatdan katta ahamiyatga ega; ular tiklanish protsesslarining ichki 
va tashqi rivojlanish faktorlariga bog‘liqligini isbot etadi. Ana shu faktorlarning ta‘sirini 
tekshirish regeneratsiya protsesslarini idora etishga imkon beradi. 
Tiklanish protsesslari haddan tashqari xilma-xil bo‘lib, hap bir organda bir qadar o‘ziga 
xos yo‘l bilan yuzaga chiqadi. Regyoneratsion protsesslar, odatda, jarohat yuzasi sohasida 
ro‘y beradi. Umurtqali hayvonlar ichki organlarining tiklanish protsesslarini tekshirishda 
regeneratsiya‘ning alohida shakllariga duch kelish mumkin. Kalamushda jigari yoki 
talogining kattagina qismi olib tashlansa, jarohat yuzasida yamoq to‘qimasi vujudga keladi va 
olib tashlangan jigar qismi tiklanmaydi, lekin qolgan jigarning boshdan-oyog‘ida hujayralar 
zo‘r berib ko‘paya boshlaydi. Natijada organ tez kattalashadi va avvalgi hajmiga etib qoladi. 

---

18 
Regeneratsiya‘ning ana shunday shakli regyoneratsion gipertrofiya
 
deb ataladi. Qo‘yonning bir 
buyragi olib tashlansa, ikkinchisiga fiziologik jihatdan ko‘proq zo‘r keladi. Bu hol uning 
kattalashib ketishiga olib boradi, bunda uning hajmi ko‘pincha ikki baravar kattalashib qoladi. 
Bu hodisa kompyonsator gipertrofiya deb ataladi. U odatdagi ma‘noda olinadigan reparativ 
regeneratsiya emas, chunki bunda Shikastlanmagan organ kattalashadi. Biroq, bu hodisani 
umuman ayirish organlari sistemasining tiklanish protsessi deb qarash mumkin. 
Regeneratsiya nazariyalari.
 
Tiklanish protsesslarini izohlab beradigan nazariya yaratish 
biologiya‘ning muhim vazifasidir. Asrimizning boshlarida, regeneratsiyaga sabab bo‘ladigan 
moddiy protsesslar deyarli o‘rganilmagan davrda, regeneratsiya problemasi vitalizm 
tayanchlaridan biri bo‘lgan edi. Nemis biolog-vitalisti Gans Drish organizmning regeneratsiyaga 
qodir ekanligi g‘ayri moddiy kuch — entelexiya borligini isbot etadigan ishonchli dalildir, deb 
da‘vo qildi. Lekin moddiymas kuchlar to‘rg‘isidagi tushunchani ro‘kach qilish olimlarni real 
dunyodan mistik tasavvurlar olamiga sudraydi va biologik hodisalarni idora etadigan moddiy 
sharoitlarni tekshirishdan chalg‘itadi. 
Regeneratsiya layoqati hayvonlarning tuzilish darajasiga bog‘liq degan nazariya ancha 
vaqt ho‘qm surib keldi. Shu nazariyaga muvofiq, regeneratsiya layoqati tuban darajada 
turadigan hayvonlarda ayniqsa kuchli bo‘ladi, lekin tana tuzilishi evolyutsiya protsessida 
murakkablashib borar ekan, bu layoqat muqarrar suratda kamaygan va yuqori darajada 
turadigan umurtqalilar bilan odamda nihoyatda kam bo‘lib qolgan. Tuzilishi murakkablashgani 
sari regeneratsiya layoqati kamayib boradi, degan nazariya‘ni bir qancha olimlar tanqid qilib 
chiqdilar, ular tana tuzilishining darajasidan qat‘i nazar har bir tip doirasida regeneratsiya 
layoqati yuqorii va past bo‘lgan tiplarni uchratish mumkinligini ko‘rsatib berdilar. Masalan, 
kavakichaklilar tipida chucho‘q suv gidrasi juda kuchli regeneratsiya layoqatiga ega, 
tanasining kichikroq bir qismidan butun bir organizm vujudga keladi. Lekin huddi shu tipga 
kiradigan meduzalar tiklanishga deyarli qodir emas. 
Halqali chuvalchanglarda tana qismlarini tiklash layoqati zo‘r. Halqali chuvalchang 
ikki qismga bo‘linsa, bosh tomondagi uchi ketingi Yarmini, dum tomondagi uchi esa oldingi 
yarmini tiklaydi. Shu bilan bir vaqtda, to‘garak chuvalchanglar, masalan askarida pastroq 
darajada tuzilgan bo‘lishiga qaramasdan, tiklanish protsesslariga qodir emas, xatto 
qoplag‘ichlarining Shikastlanishi ham ularni o‘limga olib keladi. Regeneratsiya layoqati 
muqarrar suratda kamayib boradi, degan tushunchaning tanqid qilinishi yuqori darajali 
hayvonlar bilan odamda bo‘ladigan regeneratsiya‘ni tekshirish yo‘lidagi to‘sqinliklarni bartaraf 
etdi. 
Shu munosabat bilan sutemizuvchilarda organlar regeneratsiyasini tekshirishga 
bag‘ishlangan tajribalar so‘nggi yillarda juda avj olib ketdi. 
Regeneratsiya to‘g‘risidagi materialistik nazariya tiklanish protsesslariga qodirlikni 
o‘simliklar bilan umurtqasiz hayvonlargagina xos bo‘lmay, balki oliy darajada turadigan 
hayvonlarga, jumladan sut emizuvchi hayvonlar bilan odamga ham xos bo‘lgan umumiy hayot 
xossasi deb qaraydi. Materialistik biologiya regeneratsiya protsesslarining mohiyatini ochib 
berib, tiklanish protsesslarini idora etishga harakat qilmoqda. Rus olimlari (M.A.Vorontsova, 
L.D.Liozner)ning asarlarida regeneratsiya protsesslarining jami ichki va tashqi sharoitlarga 
murakkab tarzda borliqligi, Shu sharoitlarning ba‘zilari regeneratsiya‘ning borishini susaytirsa, 
boshqalari tezlashtirishi yoki shaklan o‘zgartirishi isbot etilgan. Har bir organ va to‘qimada 
tiklanish protsesslarining o‘tishi uchun o‘ziga xos, alohida sharoitlari bor. 
Reparativ regeneratsiya‘ning zarur faktori organlar olib tashlanganda yoki qirqilganda 
organizmning Shikastlanishidir. Oradan bir oz vaqt o‘tkazib, takror-takror etkaziladigan bo‘lsa, 
tiklanish protsesslari tezlashadi. Masalan, aksolotllarning oyogi takror amputatsiya qilinganda 
birinchi bor amputatsiya qilingandagidan ko‘ra tezroq tiklanadi.. Kalamushning terisidagi 

---

19 
jarohatlar regeneratsiyasida va qo‘yonning quloq suprasidagi dumaloq teshiklar bitganida ham 
huddi shunday hodisa ko‘riladi. Navbatdagi har bir jarohat oldingisidan ko‘ra tezroq bitadi. 
Tashqi organlar regeneratsiyasida regeneratsiya ko‘rtagi vujudga kelishi uchun muhim 
shart jarohat yuzasi bo‘lishidir. Dum kesib tashlangandan keyin jarohat yuzasida yangi 
to‘qimalar paydo bo‘lishi va organning tez asliga kelishi aksolotllar bilan tritonlar ustidagi 
tajribalarda ko‘rsatib berildi. Lekin jarohat yuzasi teri lahtagi: bilan byokitib qo‘yilsa, dum 
regeneratsiyalanmaydi. Biroq, ichki organlar — jigar va taloq regeneratsiyasida jarohat yuzasi 
yangi to‘qimalar hosil bo‘ladigan joy bo‘lib xizmat qilmaydi va tiklanish regyoneratsion 
gipertrofiya shaklida o‘tadi. 
Tiklanish protsesslari xilma-xil tashqi faktorlarga bog‘liqdir. Shu faktorlarning ba‘zilari 
tiklanish protsesslarini susaytirsa, boshqalari kuchaytiradi. Shikastlangan organlarga ryontgyon 
nurlari berish tiklanish layoqatining butunlay yuqolishiga olib keladi, chunki ryontgyon nurlari 
hujayralarning bo‘linishini to‘xtatib qo‘yadi. Lekin nur berilgan organga nur berilmagan 
to‘qima qismi ko‘chirib o‘tqazilsa regeneratsiya layoqati asliga keladi (E. E. Umanskiy, L. D. 
Liozner). Turli ximiyaviy faktorlarning ta‘sir etishi ayrim organlar regeneratsiyasining 
susayishi yoki tezlashishiga olib keladi. Masalan, etiniltestosteron qo‘yonlar quloq suprasidagi 
nuqsonlarning regeneratsiyasini kuchaytiradi. Baqalarning olib tashlangan oyogi oddiy 
sharoitlarda regeneratsiya qilmaydi, lekin jarohat yuzasiga osh tuzi ta‘sir ettirilsa, oyog‘i 
asliga keladi (L. V. Polejaev). 
Regeneratsiyaga faqat mahalliy reaktsiya deb qarab bo‘lmaydi. U yaxlit sistema 
bo‘lmish organizm ishtiroki bilan va organizmning idora etuvchi faoliyati tufayli yuzaga 
chiqadigan protsessdir. Tiklanish protsesslarining organizm umumiy ahvoliga bog‘liq ekanligi 
qadimdan ma‘lum. Nerv regulyatsiyasi ayniqsa katta ahamiyatga ega. Chuvalchang 
tanasining bir nechta segmenti olib tashlansa va keyingi 3—4 segmentidagi nerv zanjiri 
emirilsa. regeneratsiya protsessi nerv zanjiri Shikastlanmay qolgan segmentdan boshlanishini 
T. Morgan yomg‘ir chuvalchanglari misolida ko‘rsatib berdi. 
Qushlar bilan kemiruvchi hayvonlarda muskullar kesilganidan keyin ham, butun 
muskulning kattagina qismi olib tashlanganidan keyin ham regeneratsiya qila olishini aniqlash 
mumkin bo‘ldiki, bu avvalgi manfiy ma‘lumotlarga zid keladi (A. N. Studitskiy). Biroq, 
muskullarga boradigan nerv tolalariga Shikast etmagan bo‘lsagina muskullar regeneratsiyasi 
pirovardiga yetadi. 
Regeneratsiya qilib kelayotgan to‘qimaga organizm kimyoviy regulyatsiya mexanizmlari 
orqali ham ta‘sir ko‘rsatadi. Mashxur xirurg-okulist V.P.Filatov regeneratsiya qilib kelayotgan 
organga to‘qimalarni ko‘chirib o‘tqazish tiklanish protsesslarini kuchaytirishini ko‘rsatib berdi va 
regeneratsiya nazariyasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi. To‘qimalar ko‘chirib 
o‘tqazilganda tiklanish protsesslarining tezlashuvi ko‘chirib o‘tkazilgan to‘qimalar 
metabolitlarining regeneratsiya prosessiga ta‘sir etishiga bog‘liq. 
Har bir organ va to‘qimaning regeneratsiya qilishi uchun alohida sharoitlar va 
qonuniyatlar bor. Mana shu sharoit va qonuniyatlarni tekshirish tiklanish protsesslarini 
boshqarish uchun katta ahamiyatga ega mahsus protezlardan foydalanilganda regyonratsiya 
bir qancha hollarda Yaxshi o‘tadi. Shisha, plastmassa va metall protezlardan foydalanish 
tufayli traxeya, bronxlar va yirik arteriyalarning katta – katta qismlari operatsiya qilib 
qirqilganidan keyin shu qismlarida regeneratsiya‘ni vujudga keltirish mumkin bo‘ldi. 
Tomirlarni tiklash maqsadida plastmassa yoki boshqa materiallardan ishlangan naylardan 
foydalaniladi(doimiy protez), Shuningdek murdalar yoki hayvonlardan olingan qon tomir 
bo‘laklari ishlatiladi (vaqtincha protez). Protez tomirlar endoteliysi o‘sib chiqadigan bir nav 
sinch bo‘lib xizmat qiladi. G‘ovakprotez (neylon tafta) ishlatiladigan bo‘lsa, uning 
devorlariga qo‘shuvchi to‘qima o‘sib kiradi.

---

20 
Suyak singudek bo‘lsa, asliga kela olishi qadimdan ma‘lum. Lekin katta – katta 
nuqsonlar bo‘lsa suyak, odatda, asliga kelmaydi. Ma‘lum sharoitlar yaratilganda sut 
emizuvchi hayvonlar va odamda katta – katta nuqsonlarning va xatto butun naysimon 
suyakning regeneratsiya qilinishiga erishish so‘nggi vaqtlarda isbot etildi. protez, ya‘ni 
boshqa individ yoki murdadan olingan suyak yuqoridagi zarur sharoit bo‘lib xizmat qiladi. 
Ayni vaqtda sinch bo‘ylab regeneratsiya vujudga kelib, ko‘chirib o‘tqazilgan yod suyak 
o‘rniga organizmning o‘z suyak to‘qimasi paydo bo‘ladi.
Nerv hujayralarining regeneratsiyaga layoqati sustdir. Biroq nerv kesilgudek bo‘lsa, 
nerv tarkibiga kiradigan o‘simtalari (aksonlari) asliga kelishi mumkin. Oyoq nervi 
kesilganda, shu qirqilgan nerv uchlari bir – biridan uzoq yotgan bo‘lsa, ko‘pincha to‘liq 
regeneratsiya yuzaga chiqmaydi va oyoq falajligicha qolaveradi. Qirqilgan nerv uchlari tikib 
qo‘yilsa, regeneratsiya‘ni yyongillashtirish mumkin. Shunda aksonning markaziy qismi 
regeneratsiyalanib, nervning perifyoriq qismiga o‘tadi va o‘sib, huddi o‘tkazgichdan 
o‘tgandek o‘tadi – da, innervatsiya qiladigan organlariga boradi. Nervning ko‘proq joyi 
Shikastlangan bo‘lsa, markaziy va perifyoriq uchi orasiga, masalan murdadan olingan bir 
bo‘lak nervni sun‘iy o‘tkazgich qilib tikib qo‘ysa bo‘ladi. Mana shunday o‘tkazgichlarni 
oldindan tayyorlab, masalan, formalinda konservalab qo‘yish mumkin. Sut emizuvchi 
hayvonlarda (kalamushlarda) orqa miya o‘tkazuvchi yo‘llaridagi nerv tolalarining 
regeneratsiya qila olishi isbot etilgan.