O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

 
2.1.17.
 
Milodiy IV-V asrlarda Rim madaniyati. (2 soat) 
1.
 
Din. 2. Huquq. 3. Adabiyot. 4. Me‘morchilik va haykalta- roshlik. 5. Ta‘lim va fan. 6. 
Tarix.
 
Qadimgi Rim madaniyati o‗ z taraqqiyotida bir necha bosqichlarni bosib o‗tdi. Rim Italiya, 
Yunoniston va Sharq mamlakatlarining nisbatan yuqori rivojlangan madaniy yu- tuqlarini 
o‗zlashtirib oldi. Rim madaniyati asra-sekin shakllandi va nihoyasida yuqori darajada rivojlangan 
madaniy-ma‘naviy yutuqlarni o‗zida aks ettirdi. Respublika davridagi Rim madani- yati imperiya 
davri Rimi madaniyatining asosi bo‗ldi.
 
1.
Din. Rimliklarning an‘anaviy e‘tiqodida totemizm, fetishizm va animizmning qoldiqlari 
mavjud edi. Rim dinida urug‗ va oila e‘tiqodlari muhim o‗rin tutar edi. Har bir uyda oila 
e‘tiqodining markazi o‗choq, bosh oilaning otasi kohin edi. Har bir kishi- da o‗zining ruhiy 
homiysi bo‗lib, u erkaklarda geniy, ayollarda yunona edi. Rimliklarning e‘tiqodiga ko‗ra, vafot 
etgan ajdodlar xudo-homiylarga aylanar edilar.
 
Rimliklarda har biri qandaydir bir aniq funksiyani ba- jaradigan kichik xudolar juda ko‗p edi. 

---

126 
Misol uchun, xudo Forkul uy eshigi qo‗riqchisi, Liment ostona, Kardiya eshik zulfinlarining 
qo‗riqchisi edi. Lekin asosiy e‘tiqod qilinadigan qudratli xudolar alohida o‗rin tutar edi. Ularning 
orasida eng birinchisi chaqmoq xudosi Yupiter bo‗lib, uning ibodatxonasi Kapitoliyda Tarkviniy 
Mag‗rur davrida qurilgan edi. Uning xotini Yunona nikoh va onalik hamda ayollar homiysi edi. 
Ularning qizi Minerva - hunar, san‘at va urushlar ma‘budasi; Vesta - fuqarolik jamoasi homiysi va 
uy o‗chog‗i ma‘budasi; Mars - urush xudosi; Yanus - o‗tmish va kelajak, kirish va chiqish, 
boshlanish va tugallanish, ikkiyuzlamachilik xudo- si; Venera - sevgi va hosildorlik ma‘budasi; 
Serera - ekinlar va hosil ma‘budasi; Neptun - dengiz xudosi; Merkuriy - savdo va o‗g‗rilar homiysi; 
Vulkan - temirchilar xudosi; Pluton - na- rigi dunyo zulmat xudosi; Baxus - vinochilik xudosi; 
Diana
 
Rim jamiyatining mafkuraviy tushkunligi ifodasi sifatida nasroniylik e‘tiqodi milodiy I asrda 
Rimning Yahudiya provin- siyasida paydo bo‗ldi va II asrdan tez tarqala boshladi. Eski diniy 
e‘tiqodlar, ma‘bud va ma‘budalar, ularning marosimlari jamiyatning ma‘naviy ehtiyoj ini 
qondirmadi. Nasroniylik ham shu tarzda kirib keldi. Yangi e‘tiqod dastlab kambag‗allar va 
qullar orasida tarqaldi. Uning rasm-rusumlari sodda, tenglik va u dunyoga ishonch bilan 
odamlarni o‗ziga jalb qilar edi. Rasmiy hokimiyat nasroniylarga shubha bilan qarab, ularni 
ta‘qib qildi. II asrdan nasroniylik aholining turli qatlamlari orasida jadal tarqaldi. Bu 
e‘tiqodning kuchli tashkiloti shakl- landi. Hukmron tabaqa asta-sekin yangi e‘tiqodning davlat 
hokimiyatiga foydasini tushunib yetdi va uni rasmiy din sifatida e‘tirof etdi. Imperator 
Konstantin 313-yilda o‗zining Milan edikti (qonuni) bilan nasroniylik diniga e‘tiqod qilishga 
ruxsat berdi. Kostantin 330-yilda nasroniylikni qabul qildi. Imperator Feodosiy 381-yilda 
nasroniylikni davlat dini deb e‘lon qildi. 
Davlat hokimiyati diniy e‘tiqodga katta e‘tibor berar edi. Kohinlar davlat xizmatchilari 
hisoblansa-da, lekin hech qa- chon qadimgi Sharqdagidek alohida toifaga birlashmagan edilar. 
Rimda bir qancha kohinlik kollegiyalari mavjud edi. Kohinlar elitasi oliy pontifik (barcha 
ilohiy va insoniy ishlar sudyasi), pontifiklar kollegiyasining bevosita rahbari va uch bosh 
flamin (ular Yupiter, Mars va Kvelin e‘tiqodlarini bosh- qarar edilar)dan iborat edi. Pontifiklar 
dastlab 6 ta bo‗lib, Sezar davrida 16 taga yetdi. Ular diniy marosimlarning qat‘iy bajarilishini 
nazorat qilar edilar. Oliy pontifik taqvim tuzib, diniy bayramlar o‗tkazilishiga mas‘ul edi. Unga 
15 flamin bo‗ysunib, flaminlar alohida xudolarga qurbonlik keltirar edilar. Avgurlar fol ochish 
bilan shug‗ullanar edilar. Rim diniy kalendarida 70 ga yaqin diniy bayramlar mavjud edi. Bu 
bayramlar mo‗l-ko‗l qurbonlik keltirish, marosimlar va quvnoq tomosha - bazmlar bilan 
tantanali o‗tkazilar edi. Res- publikaning oxirida bayramlar bir yilda 115 kunni tashkil qilgan. 
Huquq. 
Rim huquqi antik sivilizatsiyaning eng katta yu- tuqlaridan bo‗lib, asrdan-asrga yuridik 
tafakkurning klassik namunasi bo‗ldi. Rim huquqining manbalarini odatdagi huquq, senat qabul 
qiladigan qonunlar, magistratlarning ediktlari va yuristlarning faoliyati tashkil qilar edi. Rim ta - 
rixida huquqiy normalarni kodifikatsiya qilish natijasida XII qonunlar jadvali yaratildi. 
Mil.avv. 366-yilda xususiy kishi- lar o‗rtasidagi huquqiy qarama-qarshiliklarni tartibga solish 
uchun Rimda shahar pretori lavozimi joriy etildi. Pretorlar- ning yuridik amaliyotidan fuqarolik 
prosessual huquqi paydo bo‗ldi. Kvent Musey Stsevola (mil.avv. 159-83-yillar) o‗zining «Sivil 
huquqi» asarida O‗n ikki jadval qonunlarini sharhlash bilan birga vasiyatlardan boshlanib, 
jarayon bilan tugaydigan rim huquqining to‗la tizimini yaratdi. Mashhur huquqshunos Kvent 
Servidey Stsevola mil. II asr oxiri - III asr boshlarida 40 ta kitobdan iborat «Digest», 6 kitobdan 
iborat «Javoblar», 20 ki- tobdan tashkil topgan «Savollar» tuzdi. 
I-III asrlar Rim huquqi tarixi davrida klassik davr hisobla- nadi. Rim imperiyasida 212-
yilgacha huquq va sud amali- yotining ikki shakli: kvirit (Rim) huquqi va xalqlar huquqi 
mavjud edi. Bundan tashqari, ba‘zi provinsiyalarda mahalliy huquqiy tizimlar va Rim 
noiblarining ediktlari amal qilar edi. Imperator Adrianning abadiy ediktini e‘lon qilinishi 
imperiya hududida yagona huquqiy kenglikni yaratish yo‗lidagi muhim qadam bo‗ldi. II 
oy va ovchilik xudosi; Silvana - o‗rmon xudosi va boshqa- lar. Rimliklar 
biror-bir muhim ishni boshlashdan oldin bu ish to‗g‗risida xudolar irodasini 
bilmasdan boshlamaganlar. Shu sababli avgurlar (kohinlar) qushlarning 
uchishi va o‗zini tutishi, qurbonlikka keltirilgan hayvonlarning ichki 
organ- lari (ayniqsa, jigari)ga, yashin chaqnashiga qarab, xudolar- ning 
irodasini o‗qiganlar. Har bir toifa ma‘lum bir ma‘budga e‘tiqod qilgan 
(suvoriylar - otliq Neptun va Diosnuraga, plebeylar Sestsera, liber, 
liberaga), alohida kasblar (savdogar- lar - Merkuriyga, hunarmandlar, 
yozuvchilar, o‗qituvchilar 
-
Minervaga) sig‗inganlar. Har bir familiya - oila o‗z homiy xudosiga 
ega bo‗lgan. Fuqaro diniy marosimlarda ishtirok etishga majbur edi. 
Rim e‘tiqodiga etrusk va yunon e‘tiqodi qarashlari ham o‗z ta‘sirini 
o‗tkazdi (Yunona, Minerva, Vulkan). Etrusklardan hayvonlarning ichki 
a‘zolariga qarab fol ochish o‗zlashtirib olingan edi. Mil.avv. III asrdan 
rimliklar o‗z xudolarini yunon xudolari bilan tenglashtirgan edilar: 
Yupiter - Zevs, Yunona - Gera, Minerva - Afina, Mars - Ares, Venera - 
Afrodita, Serera 
-
Demetra, Merkuriy - Germes, Baxus - Dionis. Rim e‘tiqodi diniy 
qonun-qoidalariga rasman rioya qilish bilan cheklangan bo‗lib, chuqur 
diniy his-tuyg‗udan mutlaq mahrum edi. Kohinlar odamlar va xudolar 
o‗rtasidagi vositachi rolni o‗ynar edilar. 
Mil.avv. III-I asrlarda Italiyaga sharqdan Serapis, Isida, Mitra va 
boshqa diniy e‘tiqodlar kirib keldi. Rim imperiyasi- ga turli Sharq 
e‘tiqodlari - Misrdan Isida, O‗rta Sharqdan zardushtiylik ilohi Mitra va 
boshqa ilohlar kirib keldi. Pompey- ning sharq yurishlari bilan Mitraga 
sig‗inish Rim shahri, Bri- taniya va Dunay bo‗ylarida tarqaldi. Mitraga 
sig‗inuvchilar kohinlar boshchiligida jamoalar tuzdilar. G‗orlar va yer 
osti galereyalarida Mitraga sajda qilib, uning marosimlari o‗tka- zildi. 
Mitraga qurbonlik qilinadigan bunday inshootlar Mitre- um deb atalib, 
ular butun imperiya bo‗yicha tarqalgan. Mit- raga sig‗inish III asrning II 
yarmida imperatorlar Diokletian va Maksimian davrida keng tarqaldi. 
Imperator Maksimian harbiy yurishlari vaqtida Mitraga davlat homiysi 
deb hurmat bajo keltirdi. 

---

127 
asrning ikkinchi yarmida Gay 4 jilddan iborat huquq darsligi (institutsiyalar) to‗plamini 
tayyorladi. II asr oxiri III asrning boshlarida mashhur huquqshunoslar Emiliy Papian, Dom isiy 
Ulpian va Yuliy Pavel faoliyat ko‗rsatdilar. 429-438-yillar imperator Feodosiy II buyrug‗i bilan 
«Feodosiy kodeksi» nomi bilan imperator qonunlari to‗plami tayyorlan- di. 529-yilda 
«Yustinian kodeksi», 533-yilda «Digetslar» - Rim huquqshunoslarining asarlaridan olingan 
ma‘lumotlar to‗pla- mi 50 jildda e‘lon qilindi. 
2.