O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti ―oziq-ovqat texnologiyasi‖ kafedrasi

V 
rus ( 
lat.
virus — zahar) — tirik 
organizmla hujayralarni 
zararlay oladigan 
mikroskopik zarracha. 
Qarbiy Nil lixoradkas virusi. 
Viruslar 
hujayralari 
ikkita 
asosiy 
komponent nuklein kislota va oqsildan iboratdir. 
Bu hujayralarda ikki xil nuklein kislota tutuvchi 
boshqa tirik organizmlaridan farqli o‘laroq faqat 
bitta nuklein kslota DNK yoki RNK bo‘ladi. 
Nuklein kislotalarning soni viruslarning ekologik turlariga boqliq ravishda turlicha bo‘lib, 
odamlar va hayvonlar viruslarida 4 dan

---

35 
9 % gacha, o‘simlik viruslarida 5dan 17% gacha va bakteriofaglarda 45 % gacha 
borishi mumkin. Viruslar nuklein kislotalarining azotli asoslari tarkibi boshqa organizmlar 
nuklein kislotalariniki kabidir. Faqat faglarning nuklein kislotalari sitozin o‘rnida 5- 
oksitsitozin to‘tadi. Viruslar DNKsi ikkita ipsimon strukturaga ega bo‘lib, molekulyar 
oqirligi 1x10
8
,ga tengdir, bu virion massasining 25-50% ni tashkil qiladi. So‘nggi yillarda 
bakteriyalarningjuda mayda faqat bitta ipli DNK tutuvchi guruhlari topilgan. 
Viruslar RNKsi bir ipli strukturaga ega bo‘lib molekulyar oqirligi 2x10
6
ga teng. 
Ayrim RNK tutuvchi viruslar (Senday virus iva o‘simlik virusi) molekulyar oqirligi 9x10
6 
bo‘lgan ikki ipli strukturaga ham ega bo‘lishi mumkin. Ikki ipli strukturaga ega bo‘lgan 
RNK Dnk singari xususiyatlarga ega (rangi, D aktinomitsiniga munosabati). 
 
Rasm 13 Iskoedrik 
virionlarga misollar: 
A-
 
lipid qobig’i 
bo’lmagan virus 
B-
 
( m-n:piknovirus). 
 
 
B. qobiqli virus (m-n, 
gerpesvirus
). 
Raqamlar bilan belgilangan: (1) kapsid,(2) genom nuklein kislotasi, (3) kapsomer, 
(4) nukleokapsid, (5) virion, (6) lipid qobiq, (7) membrana oqsilli qobig’i. 
Oqsillar. 
Viruslar 50-90 % oqsil tutadi. Ularning aminokislota tarkibi boshqa 
organizmlarning 
oqsillari 
bilan 
bir 
xil. 
Viruslarlarning 
individual 
harakteri 
aminokislotalarning tarkibi, soni va ularning ma‘lum ketma-ketlikda joylashinishiga 
bevosita bog‘liqdir. Viruslar oqsillarining molekulyar oqirligi turlicha bo‘lib, 1700 (tamaki 
mozaikasi virusi) dan 70000 (kartoshkaning x-virusi)gacha boradi. Ayrim viruslarning 
tashqi qobig‘i kuchli adsorbsion xususiyatga ega. Ular eritrotsidlarda adsorbsiyalanib, 
ularni agglyutinatsiya qilishi mumkin.