O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti tarix kafedrasi

Yozma 
manbalar  esa  eng  qadimgi  yozuvlar,  bitiklar,  kitoblardan  iboratdir.  Moddiy  va 
yozma 
manbalar ma’lumotlarini solishtirib, qiyoslab tarixni talqin etish muhim ahamiyatkasb etadi. 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  xulosa  qilib  aytish  joizki,  tarix-  “tadqiq  etish”, 
“tekshirish”,  “voqealar  haqida  aniq  hikoya  qilish”  ma’nolarini  anglatib,  insonlar  haqida,  ularning 
uzoq o‘tmish davrlardan bizgacha yetib kelgan hayotiy tajribasi haqidagi fandir. 
Vatanimiz tarixi ajdodlarimizning qadimgi davrlardan buyon bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lini, 
ilk davlat shakllarining vujudga kelishi, xalqimizning millat sifatida shakllanishi, ma’lum davrlarda 
boshqa  davlatlarga  qaram  bo‘lib  qolganligini,  uning  ayanchli  mashaqqatlarini,  ajnabiy 
bosqinchilarga  qarshi  mustaqillik  va  ozodlik  uchun  kurashi,  jasorat  ko‘rsatgan  qahramonlarini, 
xalqimizning  ma’naviyati  va  ma’rifatini  ko‘tarishda  jon  fido  qilgan  o‘g‘lonlarini,  qatag‘on  davri 
qurbonlari,  nihoyat  pirovardida  xalqimizning  mustaqil  taraqqiyot  yo‘liga  kirishi,  mustaqillik 
sharoitida milliy, huquqiy davlatchilik qurilishi, demokratik, fuqarolik jamiyati qurish, erkin bozor 
iqtisodiyotini  yaratishi  sohalarida  faoliyatini  va  nihoyat  O‘zbekistonning  jahon  hamjamiyatiga 
qo‘shilish tomon borganligini o‘rgatadi. 
O‘zbekiston  tarixi  fani  xalqimiz  tarixini  haqqoniy  aks  ettiruvchi  ko‘zgu,  ijtimoiy,  siyosiy, 
tarbiyaviy, ma’naviy saboqlar yig‘indisi hisoblanadi. 
O‘zbekiston  tarixini  yoritishda  ilmiy  nazariy-metodologik  asoslarni  o‘rganish  katta 
ahamiyatga egadir. Ular asosan quyidagilardan iborat: 
1.  Tarixiy  voqea,  hodisalarni  o‘rganish,  tahlil  qilish,  yoritishda  ularga  holisona,  haqqoniy, 
ilmiy  yondoshuv  asosiy  metodologik  tamoyildir.  Bunda  tahlil  qilinayotgan  har  xil  tarixiy  voqea-
hodisalami  holis,  haqqoniy  voqea-hodisalar  qanday  sodir  bo‘lgan  bo‘lsa,  shundayligicha  yoritish 
ko‘zda tutiladi. Tarixiy  hodisalarni  bir  butun holda, o‘zaro aloqada, deb o‘rganish  lozim. Holislik 
talab  qiladigan  qoidalar  shundan  iboratki,  turli  tarixiy  davrlarda  tarixiy-madaniy  taraqqiyotni 
o‘rganish  jarayonida  bo‘lib  o‘tgan,  yoki  shu  taraqqiyot  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  barcha  voqea-
hodisalarni hech bir o‘zgartirishlarsiz, qanday bo‘lsa, o‘sha holatda talqin va tahlil etish, tekshirish 
va xulosa chiqarib, yaxlit holga keltirish muhimdir. 
Mustaqillik tarixni holisona yoritish imkoniyatini yaratdi. “O‘zbek olimlarining kuch-g‘ayrati 

---

- 6 - 
 
bilan,  -  deb  yozadi  Birinchi  Prezidentimiz    I.A.Karimov:-  tariximizning  ko‘pdan  ko"p  g‘oyat 
muhim sahifalari, eng avvalo, Temuriylar davri XIX asr oxiri, XX asr boshlari tarixi yangidan kashf 
etiladi.  Shuni  esda  tutish  muhimki,  o‘tmishimizni  “oqlash”  vazifasi  umuman  olganda  bajarib 
boiindi, hozir esa asosiy vazifa, tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan holisona va halol amalga oshirishdan 
iboratdir”. 
O‘zbekiston tarixini o‘rganishning ikkinchi uslubiy tamoyili-bu voqea va hodisalarni dialektik 
asosda o‘rganishdir. 
Dialektika-olam  yagona  va  yaxlit,  unda  sodir  bo‘ladigan  hodisalar,  voqealar  umumiy  va 
o‘zaro bog‘lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo‘ladi, deb ta’lim beradi. Har bir 
voqea-hodisani,  boshqa  voqealar,  hodisalar  bilan  bog‘lab  o‘rganishdangina  mazkur  voqea-
hodisaning umumiy tarixiy jarayondagi o‘rnini to‘g‘ri aniqlash, belgilash mumkin bo‘ladi. Har bir 
voqea-hodisaga  umumiy  tarixiy  jarayonning  bir  qismi  deb  qaramoq  kerak.Chunki  mavjud  bo‘lgan 
har  bir  xalq,  millat  yoki  elat  tarixi  faqat  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  ajralib  tursada,  butun 
insoniyat taraqqiyoti tarixi bilan umumiy aloqadorlikdadir. 
Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra haqiqatdan ham o‘zbek xalqining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va 
madaniy  rivojlanishi  jahon  tarixi  taraqqiyotining  bir  o‘zagi-  qismidir.  Eng  qadimgi  davrlardan 
boshlab yaqin o‘tmishga qadar Okrta Osiyo, 
Sharqiy  Turkiston,  Yettisuv,  Eron,  Afg‘oniston,  Shimoliy  Hindiston  kabi  hududlar  orasida 
yagona iqtisodiy, madaniy makon mavjud edi. 
Uchinchi asosiy tamoyil tarixiylik bo‘lib, har bir voqea-hodisa qanday tarixiy muhitda, nima 
uchun  aynan  shu  paytda,  shu  ko‘rinishda  sodir  bo‘lganligini,  bu  voqea-hodisa  o‘z  taraqqiyotida 
qanday  asosiy  bosqichiarni  bosib  o‘tganligini,  keyinchalik  u  qanday  holatga  tushganligini  bilish 
tarixiylik tamoyilining asosiy talabidir. Masalan, biron davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai-nazaridan 
turib  baho  bermoqchi  bo‘lsak,  birinchidan  u  qachon,  qanday  tarixiy  sharoitda  paydo  bo‘ldi, 
ikkinchidan, u o‘z taraqqiyotida qanday  bosqichiarni  bosib o‘tdi, uchinchidan, uning tarixiy o‘mi, 
mavqei qanday degan savollarga aniq javob berish zarur. 
Tarixiylik  uslubi  xalqning  o‘tmishiga,  hozirgi  zamoni  va  kelajagiga  yagona  tarixiy  jarayon 
sifatida  o‘tmish  hozirgi  zamonni  tayyorlaydi,  hozirgi  zamon  kelajakni  yaratadi,  degan  taraqqiyot 
qonuni  asosida  qarashni  talab  etadi.  O‘tmishni,  ajdodlarimiz  tarixini  qanchalik  mukammal 
o‘rgansak,  anglab  yetsak,  hozirgi  zamonni  shunchalik  mukammal  tushunamiz,  kelajakni  aniq 
tasavvur etamiz. 
To‘rtinchi  tamoyil  ijtimoiy  yondoshuv  tarixiy  jarayonlami  aholi  barcha  tabaqalarining 
manfaatlarini hisobga olgan holda o‘rganishni taqozo etadi. Voqealami alohidja bir ijtimoiy tabaqa-
kambag‘allar,  yo‘qsillar  yoki  mulkdor  boylar  nuqtai-nazaridan  turib  tahlil  etish,  yoritish,  bir 
tomonlama yondoshuv bo‘lib, bu tarixni soxtalashtiradi, noto‘g‘ri xulosalarga olib keladi. 
Ijtimoiy yondoshuv tamoyili davlat arboblarining siyosiy kuchlar, partiyalar, turli uyushmalar, 
ular  yo‘lboshchilarining  tarixiy  taraqqiyot  darajasiga  ko‘rsatgan  ijobiy  yoki  salbiy  ta’sirini, 
jamiyatning u yoki bu yo‘ldan rivojlantirishdagi rolini bilib olishda muhim ahamiyatga molikdir. 
Yuqoridagilar  bilan  bir  qatorda  mamlakatimiz  tarixini  o‘rganishda  Vatan  manfaati,  milliy 
qadriyatlar, an’analar, urf-odatlar, din, diniy ta’limotlar va ularning asoschilari faoliyatini yoritishda 
sivilizasion nuqtai-nazardan yondashmoq kerak. 
Vatanimiz  tarixini  yaratishda,  yuqorida  zikr  etilgan  metodologik  tamoyillardan  tashqari 
faktlami taqqoslash, davrlashtirish va boshqa usullardan ham zarur. 
Vatanimiz  tarixini  mukammal  o‘rganish,  tadqiq  qilishda  uni  to’g‘ri  davrlashtirish  muhim 
ahamiyatga egadir. 
Sovetlar  hukmronligi  davrida  SSSR  tarkibidagi  yuzdan  ortiq  xalqlar  tarixi,  jumladan 
vatanimiz tarixini besh davrga bo’ldilar. 
1.
 
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 
2.
 
Quldorlik tuzumi davri. 
3.
 
Feodalizm tuzumi davri. 
4.
 
Kapitalizm tuzumi davri. 
5.
 
Sotsializm va Kommunizm davriga bo‘lindi. 

---

- 7 - 
 
Bunday davrlashtirishning maqsadi jamiyat taraqqiyoti insoniyatni albatta “Kommunizm” ga 
olib  boradi degan g‘oyani  ilgari surush  va o‘tkazishdan  iborat  edi. Shu tufayli XX asrning oxiriga 
kelib insoniyat bu g‘oyani yelkasidan uloqtirib tashladi. Natijada butun dunyoda “sinfiy qadriyatlar” 
dan “milliy va umuminsoniy qadriyatlar” ning ustunligi e’tirof etildi. 
Vatanimizning,  o‘zbek  xalqining  boy,  serko‘lam,  betakror  tarixi,  uning  o‘ziga  xos  va  mos 
tarixiy taraqqiyot davri  mavjud bo’lib, uni tarixnavis olimlarimiz  fikriga ko‘ra quyidagi davrlarga 
bo‘lish joizdir. 
1.
 
Ibtidoiy  jamiyat,  Qadimgi  davr  noto‘g‘riligini  XX  asrda  ko‘plab  xalqlar  taqdirida  sinab 
ko’rildi. Pirovardida bu fojeali oqibatlarga olib keldi 
2.
 
O‘rta asrlar davri. 
3.
 
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri. 
4.
 
Sovetlar istibdodi davri. 
5.
 
Milliy istiqlol davri.