Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti fizika – matematika fakulteti

Xorazmiy.
Xorazmiyning toʻliq ismi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, uning 
tugʻilgan va vafot etgan yillari haqida aniq ma’lumotlar saqlanib qolmagan. U 
Oʻrta Osiyolik mashhur matematik va astronom. Ba’zi manbalarda koʻrsatilishicha, 
Xorazmiy Xorazm (Xiva) da 783 yilda tugʻilib, 850 yilda Bogʻdod (Iroq)da vafot 
etgan.Xorazmiyning tarjimai holi bilan shugʻullangan olimlarning u qanday oilada 
tugʻilganligi, dastlabki ma’lumotni kimdan, qayerda olganligi toʻgʻrisidagi 
qarashlari turlicha. Masalan, T.I.Raynov ―Великие Ученые Узбекистана‖ 
(‖Oʻzbekistonning buyuk olimlari‖) nomli kitobida: ―Afsuski, al-Xorazmiyning 
ta’lim tarbiyasi haqida hech narsa ma’lum emas. U bilimni oʻz uyida olganmi yoki 
boshqa yerda olganmi, buni aytish qiyin. Ehtimol, u oʻqishni Xorazmda boshlab, 
uni… Bogʻdodda tugallagandir‖,—deb yozadi. 
Tabiiy fanlar targʻibotchisi I.Depman va fan tarixchisi M.Ishoqovlar 
―Muhammad Xorazmiy‖ degan maqolada quyidagilarni yozadi: 
―Xorazmiy oʻqish, yozish va sanashni mahalliy diniy maktab — madrasada 
oʻrgandi. U shaharda birinchi oʻquvchi edi. U ilmiy masalalarni oʻz 
oʻqituvchilaridan yaxshiroq tushunar, juda koʻp oʻqir, oʻz ustida tinimsiz ishlar, 
madrasaning majburiy darsliklari bilan chegaralanib qolmas edi…‖. 

---

14 
Bu aytilganlardan Xorazmiy buyuk iste’dod egasi egani koʻrinadi. Ammo uning 
yoshlik davri, Xorazmni arablar zabt etgan, Xorazm oʻz boshidan tushkunlikni 
kechirayotgan davrga toʻgʻri keladi. 
Xorazmiydan keyin yashagan xorazmlik olim Beruniy arab istilochilari 
Xorazmning milliy madaniyatini yoʻq qilib yuborganini, kitoblarni kuydirganini, 
olimlarni oʻzlari bilan olib ketgani, boʻysunmaganlarini esa oʻldirishganini yozadi. 
Beruniy Xorazmning eski urf-odati, ilm-fanini aks ettiruvchi birorta ham ma’lumot 
qolmaganidan, odamlarning savodsizlashib ketganidan afsuslanib bunday yozadi: 
―Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy xorazmliklarning kitoblarini halok etib, 
bilimdonlarini oʻldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli, ular savodsiz 
boʻlib qolib, oʻz ehtiyojlarida yodlash quvvatiga suyanadigan boʻldilar‖. 
Shu sababli boʻlsa kerak Xorazmiy VIII asr oxirida Bogʻdodga keladi. Bu asrning 
oʻrtalarida davlat boshiga abbosiylar kelgan va sharqiy arab xalifaligida hayot oʻz 
iziga tusha boshlagan edi. Bogʻdodga turli kasb egalari, olimlar toʻplana 
boshlagan. Fanning rivojlanishi Xorun ar-Rashid (786-809) va uning oʻgʻli al-
Moʻmin xalifalik qilgan (813-833) davrga toʻgʻri keladi. 
Al-Ma’mun Bogʻdodda ―Bayt al-hikmat‖ (‖Donishmandlar uyi‖)ni qurdiradi. 
―Donishmandlar uyi‖ qoshida yaxshi johozlangan rasadxona va boy kutubxona 
boʻlgan. Uni oʻz davrining Fanlar Akademiyasi deb atash mumkin edi. 
Xorazmiy Bogʻdodga kelgach, ilmiy tekshirish ishlari bilan shugʻullanadi. 
Qadimni yunon matematiklari Yevklid, Arximed va Apolloniylarning hamda 
qadimgi hind
astronom va matematiklarining ishlarini qunt bilan oʻrganadi. Uning Bagʻdoddagi 
dastlabki ishi hindlarning ―Sindxanta‖ nomli astronomik asarining arabcha 
tarjimasini tahrir qilish boʻlgan. 
Tez orada Xorazmiy matematika, astronomiya, geografiya, tarix va tabobat ilmi 
boʻyicha butun Oʻrta Sharqda shuhrat qozondi. U ―Bayt al-hikmat‖dagi kutubxona, 
rasadxona va barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qildi. Agar 
―Donishmandlar uyi‖ ni Fanlar Akademiyasi desak, u holda Xorazmiy oʻsha 

---

15 
Akademiyaning prezidenti lavozimida edi. 
Ma’lumki, arablar zabt etgan mamlakatlardan chiqqan olimlar oʻz asarlarini 
arab tilida yozishgan. Xorazmiy ham oʻzining arifmetika, algebra, astronomiya, 
geografiya, tarix, tibbiyot va boshqa sohalarga doir asarlarini arab tilida yozgan, 
chunki bu davrda Yaqin va Oʻrta Sharqda fan tili arab tili edi.