O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi g. B. Amirova, E. Nasimov p е dagogik a. Psixologi ya

Asosiy tayanch iboralar

Ta’lim mazmuni didaktika ta’lim jarayoni o’qitish o’qish ta’lim shakli ta’lim funksiyasi pedagogik nazorat		aqliy mehnat Farobiy Bilish faoliyati O’qituvchi o’quvchi ilmiy axborot tizimlilik pedagogik test

6.1 Ta’lim mazmuni (didaktika) haqida tushuncha. Ta’lim jarayoni: o’qitish va o’qish.

Ta’lim jarayoni pedagogik jarayonning ajralmas, muhim qismlaridan biri bo’lib u o’qitish, bilim, ko’nikma va malaka hosil qilish masalalari bilan shug’ullanadi. Ta’lim nazariyasini “Didaktika” tushunchasi bilan ham ifodalanadi. “Didaktika” so’zi grekcha “Didasko” so’zidan olingan bo’lib, “Uqitish, o’rgatish” degan ma’noni bildiradi. Didaktikaning o’rganish obyekti o’quv jarayoni, o’quv jarayonining rivojlanish qonuniyatlari, o’qitish tamoyillari, metodlari va shakllaridir. Ta’lim jarayonining asosiy mohiyati tarixan to’plangan ijtimoiy bilim va tajribani yosh avlodga yetkazish, avlodlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ma’lum tizim orqali amalga oshirish bo’lib hisoblanadi. ⁶

Albatta, avloddan-avlodga o’tib borgan sari ijtimoiy tajriba hajmi, demak bilimlar hajmi ham ortib boradi. Fan va texnikaning rivoji ham ilmiy bilimlarning hajmiga va xarakteriga ta’sir ko’rsatadi. Bularning hammasi esa o’z navbatida ta’lim tizimida o’z aksini topadi. Ta’lim tizimi har bir jamiyatning rivojlanish asosi bo’lib xizmat qiladi. Chunki aynan ta’lim tizimi jamiyatning har bir a’zosini ma’naviy, ilmiy dunyoqarashini shakllanishida eng asosiy o’rinni egallaydi. Shuning uchun ham barcha tarixiy yuksalish, yangilanish bosqichlarida aynan ta’lim tizimini isloh qilish muhim o’rin tutgan. Ta’lim tizimi har bir jamiyatning rivojlanish darajasidan hamda shu jamiyatning talablaridan kelib chiqqan holda shakllanadi.

O’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim jarayonida:

Zarur bilimlar bilan qurollantiriladi;

Kerakli malakalarga ega bo’ladi;

Ko’nikmalar hosil qiladi;

O’quv jarayonida ta’lim oluvchilar va pedagoglar o’rtasida o’ziga xos munosabatlar o’rgatilib bu jarayon ikki tomonning birgalikdagi faoliyati natijasida boradi. Shuning uchun ham ta’lim jarayoni ikki tomonlama xarakterga ega deyiladi. Pedagoglar va talabalarning faollik darajasi ta’lim jarayonining samarasini belgilaydi. Albatta bu jarayonda pedagog yo’naltiruvchi sifatida maydonga chiqadi. Pedagog aniq maqsadni ko’zlab reja va dastur asosida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantiradi. Talabalar esa ularni faol o’zlashtirib olishlari kerak. Ta’lim jarayonida pedagog o’rgatish, bilim, malaka, ko’nikma hosil qilish vazifasini bajarsa, talabalar o’zlashtirish jarayonini o’z boshidan kechiradilar. Bu murakkab psixik jarayon bo’lib, sezgi, idrok, tasavvur, tafakkur kabilar ishtirokida boradi. O’qish talabalarning o’zlashtirish, bilish qobiliyatlari, fikrlash operasiyalari va harakatlarini hosil qilish jarayonidir. Bu passiv tomoshabinlik jarayoni emas, balki talabaga noma’lum bo’lgan xaqiqatlarni ochib beradigan faol, ijodiy faoliyat jarayonidir.

“Har qanday mushkul ish aql egalari tufayli isloh qilinur”, degan Az-Zamahshariy. XI arsda sharqning buyuk allomalaridan bir Yusuf Xos Xojib “Qutadg’u - bilig” dostonida shunday degan edi: “Kishi ikki xil bo’ladi: biri o’rgatuvchi, ikkinchisi o’rganuvchi. Bu ikkisifatdan mahrum bo’lgan kishi hayvon qatoridandir. Xohlasang buni, xohlasang uni qabul qil”.

“Bilimga eltuvchi yagona yo’l, bu faoliyatdir,” degan Bernard-Shou.

“Dunyoda ilmdan boshqa najod yo’q va bo’lmag’ay,”-deb ta’kidlagan Al-Buxoriy.

Behbudiy “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdir, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga paymol bo’lur”, degan.

Bilim takrorlash va qaytarish mevasidir degan A.R.Beruniy. Takrorlashning ikki turi mavjud: kundalik takrorlash, maxsus takrorlash A.R. Beruniy bilish cheksiz, uzluksiz davom etadigan jarayon, ta’lim jarayonida o’quvchilarga muayyan ilmiy bilimlar berish, ularni yangi-yangi bilimlar olishga undash kerak deb hisoblaydi.

A.N. Farobiy inson hayvondan aqli bilan ajralib turadi. “Inson aqli bilan atrofni o’rab turgan dunyoni anglaydi, buyum va hodisalarga ilmiy baho beradi.”

Bilish jarayoni kabi ta’lim jarayonida ham o’quvchi bilmaslikdan bilishga, noto’g’ri va noaniq bilishdan tobora to’liqroq va aniqroq, chuqurroq bilishgacha yo’lni bosib o’tadi. Bu jarayonda hissiy idrok etish ham, abstrant tafakkur ham, amalda sinab ko’rish ham bo’ladi.

Bilish ikki pallaga - nazariya va amaliyotga bo’linadi. Nazariya yangi bilimni, yangicha bilishni, ifodolovchi tizimli fikrdir. Nazariya har xil shakllarda ifodalanadi: aksioma, teorema, qonun, raqam va boshqa. Nazariyada g’oya shakillanadi.

Amaliyot bilimlarning haqqoniyligini ko’rsatuvchi mezondir. Kuzatish, tajriba, o’zgartirish, yaratish-bular amaliyot shakllariga kiradi.

Amaliyot - ijtimoiy hayot va tabiatning murakkab jarayonlarini bilib olishda inson uchun asosiy qurol bo’lib xizmat qiladi.

Ilmiy bilishning vazifasi hodisalarning mohiyatini, ularning rivojlanish qanuniyatlarini ochishdagina emas, balki biron - bir qonunning qay tariqa namoyon bo’lish sabablarini ham ko’rsatib berishdan iborat.

Bilish sezishdan boshlanadi. Sezish tevarak - atrofdagi voqyea, narsa va hodisalarning sezgi orgalariga ta’sir etuvchi ayrim sifatlarining ongimizda aks etishidir. Bunda har bir organ, har bir analizator, I.P.Pavlov ta’kidlaganidek, narsalarning ayrim sifatlarini idrok qiladi. Olimlar ilgari fanda ma’lum bo’lmagan yangi haqiqatlarni kashf etadilar. O’quvchilar esa ta’lim jarayonida olamni bila borib, o’zlari uchun ilgari no’malum bo’lgan, biron fan kashf etgan va odamlarning hayotida tekshirib ko’rilgan yangi bir narsani bilib oladilar. O’qituvchi o’quvchilarni olimlar tomonidan yaratilgan bu qonunni bilishga to’g’ri, yengillashtirilgan, vaqt jihatidan qisqa yo’ldan olib boradi.

Ta’lim bilish faoliyatining turi sifatida bir necha asosiy ma’noni anglatadi. Ya’ni bu: o’quvchilarda bilim, malaka va ko’nikmalarni hosil qilish; ularda dunyoqarash, fikr va e’tiqodlarni shakllantirish;o’quvchilarning o’qimishli, madaniyatli, ma’naviyatli bo’lishga erishish; ularning bilish qobiliyatlarini o’stiradigan jarayondir iborat.

Ta’lim jarayoninig ikki tomonlama harakteri. O’qitish jarayoni ikki faoliyatni ya’ni o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. O’qituvchi faoliyati o’quv materiallarini bayon qilishdan, o’quvchilarda fanga qiziqishni tarkib topdirishdan, ularning mustaqil ishlariga, ko’nikmalarni hosil qildirish, ularni tekshirish, o’qishga xohishini uyg’otish, rag’batlantirish kabi butun faoliyatini xolis baholashdan iboratdir.

O’qitish jarayonining ikkinchi tomoni o’quvchining faoliyati bo’lib, u o’quv fani materiallarini o’zlashtirishdan iborat. Ta’limning asosiy maqsadi o’quvchilarni ilmiy bilimlar, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishdan iboratdir. Bular asosan o’quvchilarda kuzatuvchanlik, tafakkur, xotira kabi bilish qobiliyalari o’stirib boradi, ularda e’tiqod tarbiyalanadi.

Maktabda ta’limi uchta funksiyani bajaradi. Ya’ni: birinchi funksiyasi o’quvchilarga biror-bir fandan tegishli ma’lumot beradi. Bu har bir fanning xususiyati va mazmunidan kelib chiqadi. Ikkinchi funksiyasi o’rgatayotgan, berayotgan ma’lumot mazmuniga mos tarzda o’quvchilarni tarbiyalaydi ya’ni, ilmning amaldagi ahamiyatini, unga o’quvchining munosabatini, kishilarga xos insoniy fazilatlarni tarkib toptiradi, xullas inson shaxsini shakllantiradi. Uchinchi funksiyasi, ta’limning ma’lumot va tarbiyalovchi funksiyalari o’quvchi shaxsini rivojlantiradi, umuman yetuk shaxsni shakllantirishga yo’naltiradi.

Maktablarda ta’lim uchta funksiyani bajaradi: Birinchidan o’qitayotgan fandan o’quvchilar uchun hali noma’lum bo’lgan ilmiy bilimlar bilan tanish-tiradi. Har bir o’qituvchi o’zi o’qitadigan fan bo’yicha o’quvchilarni ilmiy bilimlar berish vazifasini amalga oshiradi. Ana shu vazifa ta’limning o’rgatuvchi funksiyasi deyiladi. Masalan, matematika fanidan hisob kitobga oid bilimlar berib boriladi.

Shu bilan bir vaqtda dars jarayonida shu fanning ilmiy bilimlariga asoslanib o’quvchiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, oldingi misolimizdagi matematika fanining inson hayotidagi ahamiyati, o’rni muhimligini tarbiyalaydi. Ana shu funksiyasi ta’limning tarbiyalovchi vazifasini yuzaga keltiradi.

Yuqoridagi funksiyalar har bir fanning mazmuni, harakteri va xususiyatlaridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Bu funksiyalarni har qanday mutaxassislar bilishlari va amalda tadbiq etishlari darkor. Bu funksiyalar ta’limda o’zaro uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladi.Buni quyidagi ko’rinishda tasavvur qilish mumkin:

Ta’lim + tarbiya= rivojlantirish.

Ta’limning o’sib boruvchi funksiyasi.

Ta’lim va tarbiya jarayonlari inson shaxsini o’stiradi. Shunday ekan pedagogikada ta’limning o’sib borishi to’g’risida gapirimaslik mumkin emas. Hayot shu narsani isbot qilyaptiki, ta’lim jarayonining maxsus o’sib boruvchi yo’nalishi samarali bo’lgandagina o’quvchilar faoliyatining hissiy idrok, harakat, intelektual, irodaviy, emosional motivlari sifatlarining rivojlanishi mumkin. Shu sabablarga ko’ra pedagogikada 1960 yillarda maxsus ta’limning o’sib boruvchi funksiyasi degan termen paydo bo’ldi.

Ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilimlarini tarkib toptirib, ko’nikmalarni shakllantirib, umumiy rivojlanishi ta’minlanadi.

Ta’lim jarayoning o’sib borishni alohida ta’kidlab ko’rsatish kerak.Bunda o’quvchilarning o’qish faoliyatlariga ta’limning o’sib boruvchi ijodiy elementlarini kiritish bilan ta’lim mazmuni va metodlarini kengaytirib borishimiz talab etiladi.

O’sib boruvchi ta’limning turli muammolarini taraqqiy ettirishda, uning turli - tuman prinsiplarini va vositalarini rivojlantirishda didaktlar L.V.Zankov, N.A.Menchinskaya, D.B.Elkonin, V.V.Davidov, M.A. Danilov, M.N.Skatkin munosib hissa qo’shdilar.

Inson kamoloti taffakursiz bo’lmaydi. Yuqorida biz ko’rib o’tganimizdek inson shaxsining hamma tomonlarini qamrab olmog’i kerak. Shuning uchun ham hozirgi zamon didaktikasi ta’limning o’sib boruvchi funksiyasini takomillashtirish yo’llarini qidirmoqda. Bular hammasi ta’lim va tarbiyaning hal etilishiga bog’liq.

Ilmiy axborot oqimining shiddat bilan o’sib borayotganligi shunga olib kelmoqdaki, yil sayin ilmiy bilimlarning umumiy miqdori bilan ularning maktab yoki oliy o’quv yurtida o’zlashtirilayotgan qismi o’rtasidagi farq ortib bormoqda. Birorta ham o’quv yurti kishiga uning ishlashi uchun zarur bo’ladigan bilimlarning hatto kichik bo’lagini ham berishga qodir emas. Hayotning jo’shqin sur’atidan orqada qolmaslik uchun umr bo’yi o’sish, o’sib - o’rganish, o’z bilimlarini to’ldirib borish zarur.

Ikkinchi vazifa ta’limning harakterini qayta qurish bilan bog’langan.

Tahlilni ta’limni intensivlashtirish muammosidan boshlaymiz. L.V.Zankov ancha mashhur yangi didaktika ta’lim tizimini (kichik maktab yoshdagi o’quvchilar uchun) ishlab chiqqan.