O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi g. B. Amirova, E. Nasimov p е dagogik a. Psixologi ya

2.2. Jahon ma’rifiy fikrlarining tarixiy-pedagogik tahlili
Qadimgi Yunonistonda ma’naviyat, tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar boshka mamlakatlarda kraganda ancha ilgari rivojlangan edi. Tarixda bu Sparta va Afina tarbiya usuli deb nomlangan edi.

Spartada tarbiya ishlari davlat ixtiyerida bulib, uning asosiy maksadi yeshlarni bakuvvat, jismonan soglom, bardoshli, chinikkan ki­lib tarbiyalashdan tashkari bulajak kuldorlarni xam shakllantirishni nazarda tutadi. Bolalarni yetti yeshdan un sakkiz yeshgacha davlat to­monidan etilga ta’lim muassasasiga berilar, davlat tomonidan ku­yilgan obruli, tanikli kishilardan "Pedanom" lar tayinlanardi. Ular ayniksa, usmirlar tarbiyasiga e’tibor berib jismoniy soglom bulishi uchun turli mashklar bilan chiniktirar, sovukka, ochlikka va chankoklikka chidashga, ogrikka bardosh berishga urgatilar edi. Ta’lim jarayenida xarbiy gimnastika mashklari asosiy urinni egallardi. Bu bilan bolalarni yugurish, sakrash, disk va nayza otish, kurash va kul bilan jang kilish usullaridan sabok berilardi.

Kadimgi grek tarixchisi Polutarx Sparta tarbiya usuli xakida gapirib, "Ukish va yezishni bolalarga eng zaruri urgatilar edi, tar­biyaning kolgan kismi esa bitta maksadga: xech suzsiz itoat etishni, chidamli bulishni va yengish ilmini urgatishni kuzda tutadi".

Sparta tarbiyasining uziga xos tomonlaridan biri, yeshlarni kullarga nisbatan shafkatsiz, ularni gapiruvchi ish kuroli deb ka­rash, mensimaydigan kilib turbiyalash edi. Bu maksadda kechalari kul ovlash mashklari urgatilar edi.

Spartada kizlar tarbiyasiga aloxida e’tibor berilib, ularni xam xarbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan kurollantiriladi. Bunday maksad kizlar, ayellar shaxarni ximoya kilishi, kullarni itoat etishini ta’minlashga urgatish edi.

Afina tarbiya usulida esa, kurkam, barkamol insonni xam jis­moniy, xam ma’naviy jixatdan yutuk kishini uzlarining ideal deb xi­soblar edilar. Tarbiya jarayenida akliy, axlokiy, estetik, jismo­niy tarbiya uygunlashgan xolda olib borilardi. Bolalar 7yeshdan 13-14 yeshgacha "Grammatist"(savod urgatadigan maktablar) va "Kifaristlar" (musika maktablari) yeki ikkivoda ukitilar edi. Bu maktabda didas­kal ukuvchilar (men ukitaman degan ma’noni anglatadi), mashgulot olib borardi. Maktabga bolani yetaklib boruvchi kulni esa pedagog­lar deb yuritilar edi.

Afina tarbiya usulida bolalarni ukish, yezish va xisoblashga urga­tish asosiy vazifa xisoblanardi.Ugil bolalar 14 yeshga yetgach, po­listra (kurash) maktablariga utkazilar edi. Bu yerda besh kurash: yugurish, sakrash, kurash, disk va nayza otish, suvda suzishga urgati­lardi.

Ayrim badavlat oila farzandlari polistra maktablaridan sung gimnaziyaga kirib ukirdilar. Gimnaziyani bitirga yeshlar davlatni boshkarishda foydalanardilar.

Yeshlar 18 yeshdan 20 yeshgacha efeblar katoriga utib, xarbiy xiz­matga tayerlanar, uzlarini siyesiy bilimlarini oshirishni davom et­tirardilar.

Axoloning kupchilik kismi uz farzandlarini maktablarda ukita olmaganlari tufayli, ularga kasb xunar urgatish odat tusiga kir­gan edi.

Yunonistonda pedagogika nazaryasi va amaliyeti masalalarini ish­lab chikishda filosoflardan Sokrat, Platon, Aristotel demokritlar muxim rol uynagan.

Sokrat (eramizdan avvalgi 469-399) fikricha, tarbiyadan kuza­tilgan maksad buyumlar tabiatini urganish bulmay, balki kishilar bi­lib olishi, axlokni kamol toptirish bulmogi lozim. U savol javob usuli bilan tinglovchilarga xakikatni tushuntirar edi. Suxbatning bu usuli "Sokrat usuli" deb yuritiladi. Ta’limda xam suxbatni "Sokrat usuli" deb ataladi.

Platon (424-347). Uning firicha, davlatning maksadi oliy ez­gulik goyasiga yakinlashtirishdir, bu goya, asosan tarbiya yuli bilan ruyebga chikadi. Tarbiya davlat tomonidan tashkil etilmogi va xuk­mron guruxlarning faylasuf va jangchilar manfaatlarini kuzlamogi lozim. Bolalar 3 yeshdan 6 yeshgach tarbiyachilar raxbarligida maydonchi­larda turli uyinlar bilan shugillanardilar. 7 yeshdan 12 yeshgacha dav­lat maktablarida ukish yezish, xisob, misika va ashula urgatadilar. 12 yeshdan 16 yeshgacha palestira, jismoniy tarbiya maktablarida ukiy­dilar. 18 yeshgacha xisob, geometriya va astronrmiya urganadilar 18 yeshdan 20 yeshgacha "Efebiya"da tarbiyalardilar. 20 yeshdan boshlab akliy mashgulotga moyil bulmagan yigitlar jjangchilar katoriga utkazilar edilar. Abstrat tafakkurga ega bulgan yeshlar esa, 30 yeshgacha falsa­fa, xisob, geometriya, astronomiya va musika nazariyasini urganadi­lar. Istedodi baland yeshlar esa 35 yeshgacha yana falsafani urganishni davom ettiradilar.Shundan sung 35-50 yeshgacha davlanni boshkaradigan bulib koladilar.

Arestotel (384-322). Uning fikricha olamda tana va jon bor. Uch xil jon bor: usimlikdan tarkib topgan jon; xayvonat olamidan tarkib topgan jon; akl idorasi bulgan jon. Insonda usimlik va xayvonat xossalaridan tashkari, u tafakkur va bilish xislatiga ega­dir. Insondagi jonning xayvoniy kismi aklga tobe bulganliga sa­babli, uni iroda deb atash mumkin. Shuning uchun insonga uch xil tar­biya jismoniy, axlokiy tarbiya va akliy tarbiya berilishi lozim. Tar­biyaning maxsadi jonning oliy tomonlarini - akl va idorani kamol toptirishdir.

Arestotel pedagogika tarixida birinchi bulib, yeshni davlarga bulishga urindi. 7 yeshgacha bulgan davr; 7 yeshdan 14 yeshgacha davr; 21 yeshgacha bulgan davr.

Demokrit (460-370) atomizm nazariyasining asoschisi. U asarla­rida "Xudolarning irodasi" degan gaplar odamlar uylab chikargan uydirmadan boshka narsa emas, deb, Xudolarga ishonishni rad etdi. U tarbiyani tabiatga moslashtirish masalasini birinchi bulib ilganri surdi. "Tabiyat bilan tarbiya bir biraga uxshaydi" deb yezadi olim ta’lim mexnat asosidagina guzal narsalarni xosil kiladi, - deb xisobladi. Doimo mexnat kilib turish, mexnatga odatlana borgan sa­ri mexnat yengil bulib boradi. U yemon urnakdan extiyet bulishi ke­rak, yaxshi xulk xosil kilishda mashkning axamiyati juda katta, deb xisobladi.

Garbiy Yevropa mamlakatlarida ta’lim-tarbiya ishlari ruxoniy­lar kulida kurol bulib,batamom diniy rux va xurofot bilan sugo­rilgan edi. Xristiyan dini talimotiga binoan, odam guye gunoxli banda bulib tugiladi, uning gunox moyil bulgan tabiatini bosish uchun uni duzax daxshati bilan kurkitish ruxida tarbiyalash kerak.

Urta asr Garbiy Yevropa mamlakatlarida ikki gurixda bulingan va yetti fanni uz ichiga olgan ta’lim dasturi vujudga keladi. Bi­rinchi gurux uchta fandan iborat bulib, uni "triviun" deb yuritil­gan. Bunda gramatika, ritorika, dialektika kirardi. Ikkinchi gu­rux turt fandan iborat bulib, uni "Kvadriviun" deyiladi. Unga arifmetika, geometriya, astranomiya va musika kirardi. Xammasi bu­lib, bu yetti fanni "yetti erkin san’at" deb atash rasm bulgan. Xam­ma ukuv predmetlari asosida diniy akidalar turardi. Chunki, xamma fanlarning toji deb- teologiya xisoblangan. Ta’lim dasturlari esa, cherkov maktablari orkali amalga shshirilgan edi.

Cherkov maktablari: prixod maktabi (cherkovga karashli); ma­gistr maktabi va bosh cherkov yeki apiskom maktabi bulardi.

Risarlik tarbiyasi. Duneviy feodallarga diniy ta’lim tizimi yekmas va ularni koniktirmay koldi. Shuning uchun duneviy feodallar muxitida risar fazilatlariga ega bulgan ideal odamni tarbiyalash zaruriyati vujudga keldi. Risar tajribali moxir jangchi kattil kul, shafkatsiz va ayni vaktda feodallarga nisbatan oliy janob, fido­kor, sodik odam. Anashunday odamni shakillantiradigan risarlik tar­biyasi tizimi vujudga keldi.

Garbiy Yevropada risarlik tarbiyasi XII asrga kelib tula tar­kib topdi va rivojlandi. Risarlik tarbiyasi mazmuni "Risarlikka oid yetti fazilat"dan tashkil topgan edi. Bu fazilatlar: ot minib yurishni bilish, kilichbozlikni bilish, nayzabozlikni bilish, suzishni bilish, ov kila bilish, shaxmat uynashni bilish, she’r tukish va kushik aytish.

Risar tarbiyasining amaliy yunalishlari kuyidagicha bulgan. Feodal uz uglini 7 yeshdan Syuzeren saroyiga beradi va 14 yeshgacha paj vazifasini bajaradi (feodal tartib koidalarini urganadi) 14 yesh­dan 21 yeshgacha - Syuzerenning kurol yaroklarini kutarib yuradi, u bi­lan janglarda buladi, ovdv katnashadi. 21 yeshda esa, u risar unvo­niga ega bulardi.

XII-XIII asrlarga kelib, cherkov maktablaridan fark kiladi­gan sex va gildiya maktablari vujudga keldi. Bu maktablarda di­niy ilmlar katorida xat, savod va xisob malakalarini balalarga berishga kuprok etibor beriladi.

Yevropa mamlakatlarida XII asrning ikkinchi yarmida Italiyada (Bolonya), Angliyada (Oksford), Fransiyada (Parij) unversitetlar vujudga keldi. Bu universitetlarda turtta fakultet: Tayerlov, Yuridik, Medisina va iloxiyet bulgan. Tayerlov fakultetida talaba­lar 6 - 7 yil, boshka fakultetlarda 5-6 yil taxsil olganlar.

Garbiy Yevropada ta’lim-tarbiyasi asoslarini ishlab chikishda Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalossi, Robert Ouen, Iogani Gerbat, Adolf Disterveg muxim rul uynagan.

Yan Amos Komenskiy (1592-1670). Pedagogik tarixida muxim urin egallaydi. Uning "Tillar va xamma fanlarning ochik eshigi", "Buyuk didaktika", (1632) "Xislar vositasi bilan idrok kilinadigan nar­salarning suratlari" asarlari dune pedagogikasiga ulmas yangi goya­lar olib kirgan.

Uning fikricha, xamma narsani bilish, xamma uchun bilim berish mumkin (pansofiya ideyasi);maktab-bu muassasa, u yerda "Xamma narsa­ni urgatmok kerak" Biz xamma kishilar uchun ta’lim berishni takid­laymiz deydi. Bolaniyeng akliy va jismoniy usish jarayeni tabiatda­gi usishga uxshagan buladi.

Komenskiy yashagan davrda kobiliyatli odamlarni ukish kerak de­gan goyaga rioya etilardi. U esa, aksincha barchani, xatto xotin kizlarni xam umum ta’lim olishi lozim deb xisoblardi. Komenskiyning kimmatli fikrlaridan biri, ukuvchilar bilim oilish tushunchasiga ega deb karadi. Oinani kanchalik jang bosgan bulsa xam, baribir kishi uz aksini kurishi mumkin. Albatta, toza oina kishi aksini toza kur­satadi. Ukituvchining vazifasi oinadagi jangni artib tashlash, yani bilinni bola ongiga yetkazish, uni akliy tomondan ustirishdir.

Tarbiyaning maksadi, kishini mangulik dunesiga tayerlashdir. Buning uchun u akliy, axlokiy va diniy tarbiya olishi kerak.

Komenskiy bolani yesh davrlarga buldi. Tugilganidan 6 yeshgacha ona maktabi davri; 6 yeshdan 12 yeshgacha xalk maktabi yeki ona tili maktabi; 12-18 yeshgacha gimnaziya; 18-24 yeshgacha unversitet davriga ajratdi.

Komenskiy didaktikasida tabiiylik metodi muxim urin egallay­di. Uning moxiyati shundaki, bolaning yeshini, bilim xajmini, psixo­logik xususiyatlarini xisobga olib darsni tabiat borligiga moslab utishdir. U kursatmalilik, onlilik, sistemalik, izchillik, materyal­ni mustaxkam asosli uzlashtirib olish tamoyillarini asoslab beradi.

Buyuk pedagog asarlarida sinf-dars tizimini asoslab berdi. Ukituvchilikni "yer yuzidagi xar kanday kasbdan kura yukorirok turadigan juda faxrli kasb" - deb xisoblaydi.

Iogani Genrix Pestalossi (1746-1827). Uning "Gertruda uz bo­lalarina kanday kilib ukitadi", "Onalar kitobi", "Kuzatish alifbe­si","Son tugrisida" kabi asarlari bor. Uning fikricha, tarbiyaning maxsadi odamning barcha tabiiy kuchlarini va kobiliyatlarini usti­rish, ustirganda xam xar taraflama xar biriga uygun ravishda usti­rishdir. tarbiya metodlari-insonning kuchini uning tabiati bilan mu­vofiklashtirib ustirishga yerdam berishi lozim."Bola tugilgan soat - unga ta’lim berishning birinchi soatidir". Xakikiy pedagogika - onani tugri tarbiyalash metodlari bilan kurollantirishi kerak.

Pestalossi pedagogika tirixida "elementar ta’lim nazaryasi" eratuvchisi sifatida tan olinadi. Unda jismoniy tarbiya, mexnat tarbiyasi, Axlokiy va estetik tarbiyani xamda akliy tarbiyani va ukitishni uz ichiga oladi.

Robert Ouen (1771-1858). Uning fikricha, odam uz atrofidagi muxitning maxsuli. Shuning uchun 1 yeshdan 6 yeshgacha bolalar uchun yas­li, bolalar brgchasi va bolalar maydanchalarida iborat "kichik bola­lar maktab"ida buladilar: 6 yeshdan 10 yeshgacha bolalar boshlangich maktablarda shuginladilar; ishchi yeshlar uchun kechki maktablar ochdi.

Ouenning "Insonda xarakterni tarkib toptirish tugrisida taj­riba" asarida "Odam uz xarakterini xech kachon yaratgan emas, uni yaratish mumkin xam emas. Agar biz muxit sharoitini va tarbiyani uz­gartirsak, xar kanday xarakterni tarkib toptirishimiz mumkin" deb xisoblaydi.

Iogani Gerbart (1776-1841). Uning "Tarbiya maxsadlaridan ke­lib chikib umumiy pedagogika", "Psixologiya darsligi", "Psixologiya­ni pedagogikaga tadbik tugrisidagi xatlar", "Pedagogikaga doir leksiyalar ocherki" asarlarida pedagogik karashlari bayen etilgan.

Gerbart tarbiya jarayenini boshkarish, ukitish va axlokiy tarbiya berish boskichlariga ajratdi. Boshkarish oz oldiga bolaning kelajagi ni emas, balki xozirgi vaktini uzida, yani tarbiya jarayenida tar­tib saklab turish vazifasini xal etadi. "Yevvoyi shuxlik" xamma bo­lalar xarakterli bulib, boshkarish uni bartaraf etishi lozim. Bola­ni boshkarish tarbiyalamaydi, aksincha tarbiyalash uchun shart sharoit yaratadi. U pedagogikaga tarbiyalovchi ta’lim tushunchasini kiritdi.

Gerbar ta’limni turt boskichga: ravshanlik, assosiya, tizim va metodga ajratdi. Ta’limni tasviriy, analitik, sintetik ta’lim turlariga ajratdi.

Gerbart axlokiy tarbiya tizimini ishlab chikdi. Uning fikricha:

a) Tarbiyalanuvchi tiyib turish;

b) Bolani belgilab olish;

v) Xulkning anik koidalarini belgilab kuyish;

g) Tarbiyalanuvchilar kunglida osoyishtalik va ravshanlik bulishini ta’minlash;

d) Ma’kullash va sazo berish yuli bilan bolaning kunglini tulkin­lantirib turish;

ye) Bolani xabardor kilib turish orkali uning nuksonlarini kursa­tish va tuzatish.

Adolf Disterveg (1790-1866). Uning pedagogik karashlari "Nemis ukuvchilarini ukitish uchun kullanma" asarida bayen etadi. U umuminsoniy tarbiya goyasini ximoya kilib, anashu goya asosida pedago­gikani ishalb chikadi. "Inson mening nomim, nemis - mening lakabim­dir" deyidi.

Ta’limning muvofakkiyatli bulishi okibat natijada darslik yeki metodga emas, balki ukuvchiga boglik. Yemon ukituvchi xakikatni ay­tib berib kuya koladi, yaxshi ukituvchi esa xakikatni topishga urgata­di.- deb ta’kidlaydi Disterveg.

Rus ta’lim va tarbiyasi asoslarini ishlab chikishda K.D.Ushin­skiy, L.N.Tolstoy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiylarning xizma­ti bekiyes katta.

K.D.Ushinskiy (1824-1870). Uning "Kameral fanlari ukitish xa­kida","Bolalar dunesi","Ona tili darsligi", "Muallimlar uchun kul­lanma", "Kishi - tarbiya predmeti sifatida",asarlari muallifi. U rus pedagogikasining unga xosligini, milliy xususiyatlarni ximoya kildi, tarbiya xalkchilik goyasini ishlab chikdi.

Ushinskiy asarlarida, mexnatga inson baxt saodatining asosi, bolalarni mexnat orkali tarbiyalashga katta e’tibor berdi. Ta’lim­ning mazmuni, tamoyillari, shakl va vositalarini asoslashda kup xizmatlari bor. U Russiyada ukituvchilar tayerlash tizimi birinchi bor ishlab chikdi.

Lev Nikolayevich Tolstoy (1828-1910). U "Yasnaya polyanada" tash­kil kilgan maktabi tom ma’noda uziga xos ta’lim tarbiya laborato­riya edi. Ukituvchi va ukuvchining erkin mulokatlari asosida kuril­gan bu maktab 7 yeshdan 13 yeshgacha bulgan 30-40 ta bolalarni ukitar­dilar. Maktabning ukuv rejasi, dasturlari, darsliklarini Tolstoy­ning uzi tayerlagan edi.

L.N.Tolstoy uz tajribalari asosida "Azbuka","Novaya azbuka" xamda 4 ta "Ukish kitobi" darsliklarni tayerlaydi va nashr etadi.

Anton Semenoviya Makarenko (1888-1939). Uning pedagogik ka­rashlari "pedagogik poema","Minerallardagi bayroklar","Uttizinchi yillar marshi","Ta’lim tarbiya tajribasida ba’zi xulosalar" asarla­rida bayen etiladi. Makarenko uz tajribalariga tayanib pedagogika­ning yangi tamoyillarini asoslab berdi: Bular:

a) talabchan bulmaslik, talablarning bolaga nisbatan bush bu­lishi, bolaning kuchiga ishonmaslik va uni kamsitishdan kelib chikadi;

b) talabchanligi bolaga nisbatan sevish va xurmat asosiga kuriladi;

v) ukituvchi bolalar jamoasini uyushtira olsa, u jamoa pedagog­ning ishonchli yerdamchisiga aylanadi;

g) intizom - jamoaning kurki, tarbiyaning vositasi, natijasi. Vasiliy Aleksandrovich Muxomlinskiy (1918-1970). Uning xayeti

pedagogika nazariyasi va amaliyetining uygunlashuvi timsoli deb ka­rash mumkin. Uning "Pavlish urta maktabi","Kalbimni bolalarga ba­gishlayman", "Grajdanin tugilishi","Tarbiyalash va kayta tarbiya­lash","Kollektiv", "Tarbiya tugrisida etyudlar","Yesh maktab direk­torlari bilan suxbat" kabi asarlarida ta’lim tarbiya muammolari bayen etiladi.

Uning fikricha "Xar bir bola uziga xos bir dune bulib, bir-biriga mutloko uxshamaydigan, noyebdir". Buni xamma biladi, am­mo amaliy ishda bilganlariga amal kilish xammaning xam kulidan ke­lavermaydi.

Mening xayetimda eng muxim narsa nima edi? deb surashsa, xech ikkalanmasdan bolaga bilan mexr muxabbat deb javob bergan bular edim. "Tarbiya bu dasturi ukituvchi bilan ukuvchi urtasida urnatil­gan doimiy ma’naviy alokadir", deydi olim. Agar ukuvchining ma’na­viy dunesini, ongini shakllantirmokchi ekansiz, tarbiyachi sifatida unga yakin turing, shunldagina uning kalbiga, ma’naviy dunesiga ta’sir eta olasiz.

Suxomlinskiy bolalarda yaxshi bulish istagini uygotishga intil­di.Tarbiya ishida yangi muxim va kimmatlisi shuki, - deydi olim,-bola uz ongli xayetining dastlabki kadamlaridanok insonda va bulishi mumkin bulgan eng yaxshi fazilatlarga chukur ishoshini mumkin. Agar inson bolaligidan boshlab, dustlik, ma’naviy soflik, ox kungillik, rostguylik bilangina xayetda chinakkam guzallik bulishiga ishonsa, u kalb guzalligi uchun, umumxalk baxti uchun chinakkam kurashchi bulib yetishadi.