O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

Korund asosida olingan buyumlarning xossalari
36-jadval

Sanoq soni	Buyumning xossa-xususiyatlari	O’lchov birligi	ko’rsatkichlar
1	2	3	4
1	A12O3 miqdori	%	99,5-99,8
2	Zohiriy zichligi	g/sm^3	3,85-3,9
3	Xaqiqiy zichligi	g/sm^3	3,99-4,0
4	G’ovakligi Zohiriy Haqiqiy	%	0,1 dan kam 3,5
5	Mustahkamlik chegarasi Siqilishga chidamliligi Egilishga chilamliligi CHo’zilishga chidamliligi	g/sm^2	10000 5000 2000 3000 3810
6	Issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti 100 ^oS da 1000 ^oS da	Kkal-soat grad	25 5
7	O’tga chidamliligi	^oS	2050
8	Issiqlikdan kengayish koeffitsienti 20-120 ^oS oralig’ida	Grad10^6	8,5
9	2 kg/sm^2 yuk ta’sirida deformatsiyalanish boshlang’ich temperaturasi	^oS	1900

Og’ir sanoatning ildam rivoji metallarning yangi, mustahkam turini yaratishni taqazo etadi, bu esa o’z navbatida, o’tga chidamli, xumdonbob materiallar topish zaruriyatini tug’dirdi. 

Davr talabi bilan MDH, Avstriya, AQSH, CHexiya, Slovakiya, Angliya va Yaponiya olim va mutahassislari hamkorlikda o’tga chidamli yangi mahsulotlar-magnezitli, xromitli va tsir­koniyli g’isht va bloklar quyish usulini ishlab chiqdilar. 
SHu usulda magnezit, dolomit, forsterit, shpinel, xromit va sun’iy birikmalar aso­sida tayyorlangan materiallar yuqori temperatura ta’siriga chidamliligi jihatdan boshqalardan ajralib turadi. Forsteritli g’ishtning 1750 ^oS dan yuqori temperaturadagina erishi va bir kvadrat santimetr yuzasining 500 kg gacha kuch ta’sirida siqilishga bardosh bera olishi uning yuksak darajada pishiqligidan dalolatdir.
Aytib o’tilgan o’tga chidamli mahsulotlar tayyorlanadigan xom ashyo Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida ko’pmi degan savol tug’ilishi mumkin. Bu savolga ijobiy javob bersa bo’ladi. Masalan, Ural va Sibirda magnezial g’isht tayyorlash uchun kerak bo’ladigan magnezit qazib olinadigan konlar bor. CHelyabnsk viloyatidagi Satka konidagi Satka konidan tarkibida magniy karbonati 92,5 % bo’lgan, Krosnoyarsk o’lkasidagi Talьsk konidan esa 95 % dan ortiq bo’lgan mineral qazib olinadi. Bu konlardan olinadigan minerallar tarkibida oz miqdorda bo’lsa ham qum, glinozyom, kalьtsiy oksidi bor.
Tabiatda sof xromitning katta-katta konlari borligi ham ma’lum. Masalan, Qozog’istondagi va Uraldagi kondan qazib olinayotgan xromit MDH ning va ayrim chet el mamlakatlarning xromga bo’lgan ehtiyojini to’la qondirmoqda.
Fosforit g’isht tayyorlanadigan xom ashyo-olivinit Kola yarim orolidagi va Kavkazdagi konlardan, dunit Ukrainaning o’rta va shimoliy rayon­laridagi, Sverdlovsk viloyatining Nijniy Tagil rayonidagi konlardan, talьk esa Ural, Ukraina va SHarqiy Sibirdagi konlardan qazib olinadi.
TSirkoniyning asosiy va yirik konlari Braziliya territoriyasidadir. MDH da tsirkon evdolit mineralidan olinadi. Keyingi vaqtlarda olib borilgan geologik va minerologik izlanishlar shuni ko’rsatadiki, MDH territoriyasida ham nefelin-sieniti orasida sof va birlamchi tsirkon qavatlari uchramoqda.
O’tga chidamli materiallarning oksidli, karbonli, kislorodsiz turlari ham yaratildi. Ularning magniy, toriy, gafniy, berilliy, alyuminiy, uran kabi oksidlar asosida olish mumkin. Agar magniy va gafniy oksidlarining suyulish nuqtasi 1825 va 2900 ^oS bo’lsa, toriy oksidli g’ishtlar 3200 ^oS ga bar­dosh bera oladi. Toshko’mir koksi yoxud grafitdan 1100-1450 ^oS da kuy­dirib tayyorlangan karbonli g’isht, blok va detallar 3700 ^oS temperaturaga, suv, kislota ta’siriga chidamliligi, domna toshqoliga inertligi, elektr tokini yaxshi o’tkazish kabi xususiyatlari bilan yuqorida aytib o’tilgan material­lardan ajralib turadi. 
Kislorodsiz karbid, nitrid, borid, sili­tsid, yuksak temperaturadagina erishi, o’ta qattiqligi, shuningdek, o’ziga xos elektr, magnit va kimyoviy xossalari bilan farq qiladi. 
Masalan, titanli san­timetr yuzasining siqilishga chidamliligi 22500 kg. Borli nit­rid yaxshi dielektrik bo’lib, erish temperaturasi 2350 ^oS. TSirkoniyli borid issiq­lik­ka chidamliligi va qaytaruvchi muhitga o’ta turg’unligi bilan ajralib turadi. Molibdenli silitsidning elektr qarshiligi kam, cho’zilish­ga chidam­liligi esa bir kvadrat santimetr yuzaga hisoblashganda 6000 kg.
Xulosa qilib aytganda, olovbardosh mahsulotlar turi, xom ashyosi, xossalari va imkoniyatlari jihatdan odatdagi keramika buyumlaridan farq qiladi. Ular oddiy g’isht, sopol va chinni buyumlardan farqli o’larok, yuksak temperaturada yuk ta’sirida ham o’z xossalarini o’zgartirmaydi.Ularga hatto erigan metall, shlak, shisha, tsement va boshqa kimyoviy birik­malar ham ta’sir etmaydi. O’tga chidamli mahsulotlar ba’zan issiqlikni yaxshi o’tkazadi, ba’zan esa aksincha, issiqlikni saqlovchi vazifasini o’taydi. SHu jihatdan tabiatdagi biron bir tabiiy yoki sun’iy material ularning o’rnini bosa olmaydi.