O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

13-mavzu. Olovbardosh keramika materiallari
Reja

13.1.Olovbardosh toshlarning yaratilishi.

13.2.Olovbardosh materiallar klassifikatsiyasi.
13.3.Olovbardosh mahsulotlar tayyorlash


Tayanch so’z va iboralar: xumdon, olovbardoshlik ko’rsatkichi, dissotsiatsiyalanish, toshsimon klinker, loyning kirishishi, kimyo–minerologik tarkib

Xumdonlarni, suv bug’i haydovchi qozonlar, gaz generatorlari, o’txonalar, shuningdek, yuqori harorat ta’sirida bo’lgan uskunalarni muhofaza qilishda olovbardosh qirilish materiallari keng ishlatiladi. Tuproqlarni yuqori haroratlar ta’sirida erib ketmagan holda qarshilik ko’rsatish xususiyati, olovbardoshlik deb ataladi.

Olovbardoshlik ko’rsatkichi bo’lib, ushbu materialdan yasalgan namuna bo’lmish ma’lum o’lchamdagi-cho’ziq uch qirrali uchli prizma piroskop, kuydirishdagi harorat ostida o’z og’irligi ta’sirida, keramik taglikka tomon egilishi tushuniladi. Olovbardoshlik tuproqning kimyoviy tarkibiga, shuningdek tarkibida temir oksidlari bo’lgan tuproqni kuydirish chog’idagi gaz muhitining xususiyatiga bog’liq.


13.1.Olovbardosh toshlarning yaratilishi.
Olovbardosh materiallar xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida: marten pechlar qurishda, yuqori haroratga chidamli issiqlik agregatlarini qurishda, o’tga chidamli materiallar ishlab chiqaruvchi korxonalarda keng qo’llaniladi. Ularning bir qancha turlari mavjud. Masalan, kremnezemli, alyumosilikatli, magnezialli, xromitli, tsirkoniyli, uglerodli, oksidli va boshqa turlari.
Loy qorishmasi 100-110 ^oS ga isitilganda undagi erkin, kimyoviy birik­­malar suvlar bug’lana boshlaydi. Harorat 450-650 ^oS ga ko’tarilganda kimyoviy birikkan gidrat suvlar yo’qoladi va suvli kaolinit (A1₂O₃ 2SiO₂ 2N₂O) suvsiz holatga o’ta boshlaydi. 650-800 ^oS da kaolinit parchalanib giltuproq (A1₂O₃) va kremniyga (SiO₂) ajraladi. 
Kalьtsiy va magniy karbonatlarining dissotsiatsiyalanishi (ya’ni, parcha­lanishi) va organik birikmalarining kuyib yo’q bo’lishi 960 ^oS haro­ratda ro’y beradi. Loyni 700-800 ^oS ga qizdirganda u suvda ta’sirlanmay­digan, mustahkamligi past bo’lgan g’ovak jismga aylanadi. 
Ko’pgina loy g’ishtlar, asosan 1000-1100 ^oS da pishiriladi. Bunda loydagi ko’pgina moddalar parchalanadi, undagi gazlar va suv yo’qoladi. Sopol buyumni pishirish jarayonida haroratning yanada ko’tarilishi uning zichligini, mustahkamligini oshiradi, bu esa undagi oson eruvchan va organik moddalarning erishi hisobiga hosil bo’lgan toshsimon klinkerni hosil qiladi. 
Tuproq deganda, tuproq hosil qiluvchi minerallar (gidroalyumosili­kat­lar) va suv bilan aralashtirilganda qayishqoq egiluvchan xamirsimon loy hosil qiluvchi boshqa minerallar aralashmalaridar va quritilgan holatda ma’lum mustahkamlikka erishuvchi, kuydirishdan keyin esa toshga o’xshash xususiyat kasb etuvchi xomashyodan tashkil topuvchi tog’ jinslarining mayin, dispers fraktsiyasi tushuniladi.
Tuproqlarning yuqori harorat ta’siri ostida suv yutish xususiyati 5 % dan kam bo’lgan zich holatdagi toshsimon sopolakka aylanish xususiyati pishish (qizib birikish) deb ataladi. 
Pishish-tuproqlarni fasadga (old ko’rinishiga) oid keramika buyumlarini ishlab chiqarish uchun yaroqliligini aniqlovchi asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. 
Tuproqlarning pishish darajasiga ko’ra, ularni kuchli pishuvchi, o’rtacha pishuvchi va pishmaydigan turlarga bo’linadi.
Kuchli pishuvchilarga-kuydirishdan keyin o’rta pishib ketganlik alomatlarisiz, 2 % dan kam suv yutish xususiyatiga ega sopolak hosil qiluv­chi tuproqlar kiritiladi. 
O’rtacha pishuvchi tuproqlarning hosil qilgan sopolagining suv yutish hususiyati 5 % dan ortiq bo’lmaydi, pishmaydigan tuproqlar sopolagining esa suv yutish xususiyati 5 % dan ortiq bo’ladi.
Pishish haroratiga ko’ra tuproqlar past haroratda pishuvchi, (1100 ^oS gacha), o’rtancha haroratda (1100-1300 ^oS gacha) hamda yuqori haroratda (1300 ^oS dan yuqori) pishuvchi tuproqlarga ajratiladi.
Bunda oson eruvchan moddalar erib, buyumdagi bo’shliqlarni to’lg’izadi va uni zichlaydi. Natijada, buyum hajmi biroz kichrayadi. Bunga loyning olov ta’sirida kirishishi deb ataladi. Loyda kaolinit va pishirish haroratini pasaytiruvchi qo’shilmalar miqdori kam bo’lsa, uning olovbardoshligi ortadi.
Tuproq deganda, tuproq hosil qiluvchi minerallar (gidroalyumosili­kat­lar) va suv bilan aralashtirilganda qayishqoq egiluvchan xamirsimon loy hosil qiluvchi boshqa minerallar aralashmalaridar va quritilgan holatda ma’lum mustahkamlikka erishuvchi, kuydirishdan keyin esa toshga o’xshash xususiyat kasb etuvchi xomashyodan tashkil topuvchi tog’ jinslarining mayin, dispers fraktsiyasi tushuniladi.
Tuproqlarning yuqori harorat ta’siri ostida suv yutish xususiyati 5 % dan kam bo’lgan zich holatdagi toshsimon sopolakka aylanish xususiyati pishish (qizib birikish) deb ataladi. Pishish-tuproqlarni fasadga (old ko’rinishiga) oid keramika buyumlarini ishlab chiqarish uchun yaroqliligini aniqlovchi asosiy ko’rsatkichlaridan biridir. 
Tuproqlarning pishish darajasiga ko’ra, ularni kuchli pishuvchi, o’rtacha pishuvchi va pishmaydigan turlarga bo’linadi. Kuchli pishuvchilarga-kuydirishdan keyin o’rta pishib ketganlik alomatlarisiz, 2 % dan kam suv yutish xususiyatiga ega sopolak hosil qiluv­chi tuproqlar kiritiladi. 
O’rtacha pishuvchi tuproqlarning hosil qilgan sopolagining suv yutish hususiyati 5 % dan ortiq bo’lmaydi, pishmaydigan tuproqlar sopolagining esa suv yutish xususiyati 5 % dan ortiq bo’ladi.
Pishish haroratiga ko’ra tuproqlar past haroratda pishuvchi, (1100 ^oS gacha), o’rtancha haroratda (1100-1300 ^oS gacha) hamda yuqori haroratda (1300 ^oS dan yuqori) pishuvchi tuproqlarga ajratiladi.