O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

 statistik ma`lumotlarni jadval va grafiklar ko`rinishida tasvirlash.

Foyda taqsimoti - bu undan kelajakda foydalanish uchun yo'nalishlarni shakllantirish jarayoni bo'lib, uning davomida korxonaning ehtiyojlari ham, davlat daromadlarining shakllanishi ham ta'minlanishi kerak. Shu sababli, foydani taqsimlashning eng muhim muammolaridan biri byudjet daromadlarida to'plangan va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar ixtiyorida qolgan foyda ulushining eng maqbul nisbati hisoblanadi. Fuqarolarning taqsimoti soliqqa tortish va boshqa majburiy to'lovlar ko'rinishida turli darajadagi byudjetlarga tushadigan qismda qonuniy ravishda tartibga solinadi. Korxonaning ixtiyorida qolgan foydani sarflash yo'nalishlarini, undan foydalanish buyumlari tarkibini aniqlash korxona vakolatiga kiradi.
Foyda taqsimotining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:

• 
  butun jamiyat oldida (davlat tomonidan taqdim etiladigan) moliyaviy majburiyatlarning ustuvor bajarilishi;
  
• 
  davlat daromadlari stavkalari davlat organlari tomonidan belgilanadigan va o'zboshimchalik bilan o'zgartirilishi mumkin bo'lmagan soliqlar va yig'imlar ko'rinishida tegishli byudjetlarga davlat daromadini olish;
  
• 
  soliqlarni to'lashdan keyin korxona ixtiyorida qoladigan foyda ishlab chiqarish hajmini oshirishga, ishlab chiqarish, xo'jalik va moliyaviy faoliyat natijalarini yaxshilashga qiziqishini kamaytirmaydigan foyda marjasini ta'minlash;
  
• 
  korxona ixtiyorida qolgan daromadni uning rivojlanish strategiyasini amalga oshirishni hisobga olgan holda kapitalizatsiya qilingan va iste'mol qilingan qismlar o'rtasida taqsimlash nisbatlarini optimallashtirish; ushbu foydaning korxona rivojlanishini ta'minlaydigan jamg'arishga ustuvor yo'nalishi, qolgan qismida - iste'molga yo'naltirilganligi;
  
• 
  foydani ishchilarni moddiy rag'batlantirishda foydalanish.
  

Sof foydani taqsimlash - bozor iqtisodiyoti sharoitida uning ahamiyati o'sib borayotgan ichki rejalashtirish sohalaridan biri. Foyda taqsimoti tabiati korxonaning uning samaradorligiga ta'sir ko'rsatadigan ko'plab muhim tomonlarini belgilaydi. Foyda taqsimoti maxsus ishlab chiqilgan siyosatga muvofiq amalga oshiriladi, uning shakllanishi korxona umumiy siyosatining eng qiyin vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu siyosat quyidagilarga mo'ljallangan: korxonaning umumiy rivojlanish strategiyasining talablarini aks ettirish: uning bozor qiymatini oshirishni ta'minlash; zarur miqdordagi investitsiya manbalarini shakllantirish; mulkdorlar va xodimlarning moddiy manfaatlarini ta'minlash. Tadbirkorlikning har bir yuridik shakli uchun ichki tuzilish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda korxonaning ixtiyorida qolgan daromadlarni taqsimlashning tegishli mexanizmi yaratilgan. Oxir oqibat, korxonada foydani taqsimlash va undan foydalanish tartibi korxonaning ustavida belgilanadi va tegishli iqtisodiy xizmatlarning bo'limlari tomonidan ishlab chiqilgan va korxona boshqaruv organi tomonidan tasdiqlanadigan nizom bilan belgilanadi.
Sof foyda yo'naltirilishi mumkin:

• 
  zaxira fondini shakllantirish to'g'risida;
  
• 
  muassislarga daromad (dividend) to'lash to'g'risida;
  
• 
  maxsus maqsadli fondlarni (jamg'arma, iste'mol, ijtimoiy soha) yaratish to'g'risida.
  

Sof foydani taqsimlashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi usuldan foydalanganda nizomda maxsus fondlarni yaratish tartibi belgilanadi. Ushbu mablag'larning tarkibi tadbirkorlikning huquqiy shakli bilan belgilanadi. Eng umumiy shaklda, kompaniyaning sof foydasini taqsimlash sek.
Jamg'arma jamg'armasixo’jalik yurituvchi sub’ektning pul mablag’lari manbai, jamg’arib boradigan foydasi va boshqa manbalari: bemalol olingan mablag’lar, byudjet mablag’lari, yuqori tashkilotlarning mablag’lari va boshqalar. Jamg’arma jamg’armasi korxonaning mulkiy holatining yaxshilanishini, uning mablag’lari ko’payishini ko’rsatadi. Bundan tashqari, jamg'arma fondining xarajatlari tadqiqot, atrof-muhitni muhofaza qilish, qimmatli qog'ozlarni chiqarish, xodimlarni o'qitish va qayta tayyorlash xarajatlari va boshqa korxonalarni tashkil etishga sarflanadigan xarajatlarni moliyalashtiradi. Ushbu fondning mablag'lari asosiy va aylanma mablag'larni sotib olish, boshqa mulklarni yaratish uchun ajratiladi.
Ijtimoiy fond - ijtimoiy sohaga kapital qo'yilmalarni moliyalashtirish uchun ajratilgan mablag'larni hisobga oladi. Korxonani balansida bir nechta noishlab chiqarish ob'ektlari bo'lsa, ularni saqlash uchun mablag'larni iste'mol fondidagi xarajatlarga aralashtirmaslik uchun ijtimoiy soha jamg'armasini yaratish tavsiya etiladi.
Iste'mol fondi- ijtimoiy rivojlanish chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun mo'ljallangan ijtimoiy mablag'lar manbai (ijtimoiy sohaga kapital qo'yilmalar bundan mustasno), shuningdek xodimlarni moddiy rag'batlantirish. Iste'mol fondi ish ko'rsatkichlari bilan bog'liq bo'lmagan bonuslarni to'lash uchun (ko'p yillik ish, yubiley munosabati bilan va hokazo), moddiy yordam ko'rsatish, vaucher to'lovlari, ishchilar va ularning oilalari uchun dori-darmonlarni to'lash uchun ishlatiladi. Iste'mol fondidan pensiya nafaqalari, korxona tomonidan oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlariga o'qishga yuborilgan talabalar va talabalarga stipendiyalar to'lanadi.
Zaxira fondi.Bozor munosabatlariga o'tish davrida xatarli operatsiyalar va natijada tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadni yo'qotish bilan bog'liq holda zaxiralarni zaxiralash zaruriyati paydo bo'ladi. Shuning uchun, sof foydan foydalanganda kompaniya moliyaviy zaxirani yaratishga haqli. Uning hajmi korxona ustavida belgilanadi. Zaxira jamg'armasi qat'iy belgilangan maqsadga ega - u hisobot yilida yo'q yoki kam daromad olgan holda muassislarga daromadlarni to'lash, tabiiy ofatlar natijasida kutilmagan kutilmagan yo'qotishlarni qoplash, balansdagi yo'qotishlarni qoplash uchun ishlatiladi. Aksiyadorlik jamiyatining zaxira jamg'armasi ushbu maqsadlar uchun sof foyda etmasa, imtiyozli aktsiyalar bo'yicha foizlar va dividendlarni to'lash uchun ishlatiladi. Ishbilarmonlik xavfidan kelib chiqadigan yo'qotishlarni qoplashdan tashqari, moliyaviy zaxiradan ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish, yangi uskunalarni ishlab chiqish va joriy etish, o'z aylanma mablag'larini ko'paytirish va ularning etishmovchiligini qoplash uchun qo'shimcha xarajatlar va jamoaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan bog'liq boshqa xarajatlar uchun foydalanish mumkin. Zaxira fondining hajmi ta'sis hujjatlariga muvofiq bo'lishi kerak. Aktsiyadorlik jamiyatining zaxira fondiga badallar kamida 5 foizdan, qo'shma korxonaning zaxira fondiga - ustav kapitalining kamida 25 foizidan kam bo'lmasligi kerak. Zaxira fondining yuqori chegarasi belgilanmagan. Sof foydaning bir qismini muassislar (aktsiyadorlar) o'rtasida taqsimlash ta'sis hujjatlariga muvofiq va amaldagi qonunchilik asosida oddiy va imtiyozli aktsiyalar bo'yicha dividendlar to'lash tartibini, obligatsiyalar bo'yicha foizlar miqdorini va boshqalarni belgilab beradi. Sof foydaning qaysi qismi to'g'risida qaror qabul qilganda, muassislarga (ishtirokchilarga) daromadlarni to'lashga yo'naltirish maqsadga muvofiqdir, xususan aktsiyalar bo'yicha dividendlar, bir qator omillarni hisobga olish kerak. Bir tomondan, dividend to'lovlarining o'sishi aktsiyalarning bozor qiymatining oshishiga va tashkilotlarning ishbilarmonlik obro'sining oshishiga olib keladi. Boshqa tomondan, sof foydani kapitallashtirish, ya'ni uni sanoatni rivojlantirish yo'nalishi, korxona faoliyatini moliyalashtirishning eng maqbul manbai bo'lib, u qimmatli qog'ozlarni chiqarish, ularga daromad to'lash, kreditlar bo'yicha foizlarni to'lash bilan bog'liq xarajatlarsiz amalga oshiriladi. Shu bilan birga, korxona egalari doirasi kengaymaydi. Agar korxona uzoq vaqt davomida uning rivojlanishiga pul sarf qilmasa, bu asbob-uskunalarning jismoniy va ma'naviy qarishiga, ishlab chiqarish xarajatlarining ko'payishiga va raqobatbardosh pozitsiyalarning yo'qolishiga olib keladi. Va natijada - foyda miqdorining kamayishi. Bularning barchasi foydani taqsimlashga puxta va asoslangan yondoshishni talab qiladi. Foydaning bir qismi taqsimlanmagan bo'lib qolishi mumkin. Taqsimlanmagan daromad korxonaning ustav fondiga qo'shiladi. Ushbu foyda balansi muhim zahira qiymatiga ega va undan keyingi yillarda turli xarajatlarni moliyalashtirish va mumkin bo'lgan yo'qotishlarni qoplash uchun foydalanish mumkin. Ikkinchi yondashuvda korxona ixtiyorida qolgan foyda mablag'lar o'rtasida taqsimlanmaydi, lekin jamg'arishga sarflangan daromadni ham to'plash, ham iste'mol qilish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan bo'sh mablag'larni jamlagan holda yagona ko'p maqsadli jamg'arma hosil qiladi. Ushbu va boshqa yondashuv bilan korxonalar foydani asosiy sohalarda taqsimlash nisbatlarini mustaqil ravishda aniqlaydilar. Shunday qilib, daromad solig'i va boshqa turdagi soliqlarni to'lashdan keyin foyda manbai bo'lgan soliq, shuningdek jarimalar, jarimalar (tadbirkorlik sub'yektlari bilan tuzilgan shartnomalarni buzganlik, daromadlarni soliq solishdan yashirganlik, muddati o'tgan bank kreditlari va boshqalar uchun) to'langanidan keyin kompaniya oladi. qolgan sof foydani uning tasarrufiga berish. Sof foyda korxona tomonidan o'z-o'zidan foydalaniladi va tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirishga yo'naltiriladi. Hech qanday hokimiyat organlari, shu jumladan davlat ham sof foydadan foydalanish jarayoniga aralashishga haqli emas. Davlat sof foydani taqsimlash me'yorlarini qonuniy ravishda o'rnatmaydi, garchi u korxonalarning zaxira jamg'armasi miqdorini cheklasa-da, soliq imtiyozlarini berish tartibida foydani ma'lum maqsadlarga yo'naltirish jarayonini tartibga soladi. Barcha soliqlarni to'lash va barcha hisoblarni yopgandan so'ng, kompaniya o'z foydasiga sof foyda oladi. Kompaniya sof foydadan o'z xohishiga ko'ra ikki yo'nalishda foydalanadi: