O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti tarix fakulteti

Komunistik partiyaning vujudga kelish tarixi
Kommunizm nima?
Kommunizm siyosiy va iqtisodiy mafkura bo'lib, o'zini liberal demokratiya va kapitalizmga qarshi qo'yib, uning o'rniga ishlab chiqarish vositalari kommunal va xususiy mulk mavjud bo'lmagan yoki qattiq cheklangan sinfsiz tizimni himoya qiladi
Asosiy mahsulot Kommunizm - bu barcha moliya va boyliklar shaxslar o'rniga, kommunal mulk egasi bo'lgan sinfsiz jamiyat tarafdori bo'lgan iqtisodiy mafkura.
Kommunistik mafkura Karl Marks va Fridrix Engels tomonidan ishlab chiqilgan va jamiyatni shakllantirish uchun demokratiya va kapital ishlab chiqarishga tayanadigan kapitalistik mafkuraning aksidir. Kommunizmning ko'zga ko'ringan namunalari Sovet Ittifoqi va Xitoy edi. Birinchisi 1991 yilda qulab tushgan bo'lsa, ikkinchisi kapitalizm elementlarini o'z ichiga olgan iqtisodiy tizimini tubdan qayta ko'rib chiqdi. Kommunizmni tushunish "Kommunizm" bir qator mafkuralarni qamrab oluvchi soyabon atamadir.Ushbu atamaning zamonaviy ishlatilishi 18-asr frantsuz zodagonlari Viktor d'Hupaydan kelib chiqqan bo'lib, u barcha mulklar birgalikda foydalaniladigan va "hamma hammaning ishidan foyda ko'rishi mumkin" bo'lgan "kommunalarda" yashashni targ'ib qilgan. G'oya o'sha paytlarda ham deyarli yangi emas edi: Havoriylar kitobida birinchi asrdagi nasroniy jamoalari mulk sifatida umumiy tizim sifatida ta'riflangan.koinoniya, bu XVII asr inglizlari "Diggers" kabi keyingi diniy guruhlarni xususiy mulkni rad etishga ilhomlantirdi.
Kommunistik manifest
Zamonaviy kommunistik mafkura Frantsiya inqilobi davrida rivojlana boshladi va uning karl Marks va Fridrix Engelsning "Kommunistik Manifesti" 1848 yilda nashr etildi. tarafdorlari insoniyat jamiyati tarixi va kelajak traektoriyasini ilmiy-tahliliy da'vo qilishadi. "Hozirgacha mavjud bo'lgan barcha jamiyatlarning tarixi, - deb yozgan Marks va Engels, - bu sinfiy kurashlar tarixidir"
Kommunistik Manifest "Frantsiya inqilobini" ishlab chiqarish vositalari "ustidan nazoratni kuchaytirish jarayonida bo'lgan" burjua "- savdogarlar sinfi - feodal hokimiyat tuzilishini ag'darib tashlagan va zamonaviyni boshlagan paytdagi muhim tarixiy burilish nuqtasi sifatida taqdim etdi. kapitalistik davr. Bu inqilob dvoryanlarni krepostnoylarga qarshi kurash olib borgan o'rta asr sinfiy kurashini, kapital burjua egalarini "proletariat" ga, ya'ni o'z mehnatini ish haqiga sotadigan ishchilar sinfiga qarshi qo'yadigan zamonaviy kurash bilan almashtirdi. Kommunistik manifestda va undan keyingi asarlarda Marks, Engels va ularning izdoshlari birinchi sotsializm, keyin kommunizm davrini boshlaydigan global proletar inqilobini targ'ib qildilar (va tarixiy ravishda muqarrar deb taxmin qilishdi). Insoniyat taraqqiyotining ushbu yakuniy bosqichi sinfiy kurash va shuning uchun tarixning tugashiga olib keladi: barcha odamlar sinfiy tafovutlarsiz, oilaviy tuzilmalarsiz, diniy va mulksiz ijtimoiy muvozanatda yashaydilar. Shtat ham "quriydi". Iqtisodiyot, ommabop marksistik shiorda aytilganidek, "har kimdan qobiliyatiga qarab, har kim o'z ehtiyojiga qarab" ishlaydir .Marks va Engels nazariyalari ular vafotidan keyingina haqiqiy dunyoda sinovdan o'tmagan bo'lar edi. 1917 yilda, Birinchi Jahon urushi paytida Rossiyadagi qo'zg'olon podshoni ag'darib tashladi va fuqarolar urushiga olib keldi, natijada 1922 yilda Vladimir Lenin boshchiligidagi radikal marksistlar guruhi hokimiyatga ega bo'ldi. Bolsheviklar, bu guruh nomi bilan Sovet Ittifoqiga asos solishdi. sobiq Imperial Rossiya hududida va kommunistik nazariyani amalda qo'llashga harakat qildi.
Kommunizm (lotincha: communis — umumiy) — xususiy mulkchilikni inkor qilishga asoslangan turli qarashlarning umumiy nomi (ibtidoiy Kommunizm, xayoliy Kommunizm, „kazarma“ Kommunizmi va boshqalar). Unga koʻra, yagona umumiy (ijtimoiy) mulk jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining asosini tashqil qiladi. Bu gʻoya „ideal jamiyat“ nomi bilan Platon, keyinroq T.Mor, Tommaso Campanella, Sh.Furye va boshqalarning asarlarida ilgari surildi, Kommunizm yoki kommunistik jamiyat nomi bilan 19—20-asrlarda Karl Marx, Friedrich Engels va Vladimir Lenin asarlarida nazariy ifodasini topdi. Markscha tarixiy jarayon haqidagi qarashga binoan, Kommunizm — kapitalizm oʻrnini egallaydigan va oʻz taraqqiyotida 2 bosqich (faza) — sotsializm deb ataladigan quyi bosqich hamda toʻla Kommunizm deb ataladigan yuqori bosqichni bosib oʻtadigan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadir. Kommunizm nazariyotchilari bu ikki bosqichning oʻziga xos jihatlari hamda umumiy tomonlari mavjudligini koʻrsatishga urinishgan. Umumiy tomoni iqtisodiy jihatdan yagona ijtimoiy mulkka asoslanganligi, oʻziga xos tomoni esa — mehnat taqsimoti tamoyili bilan belgilanadi, deb uqtirishgan. Chunonchi, ular Kommunizmda „har kimdan qobiliyatiga yarasha, har kimga ehtiyojiga yarasha“ tamoyili amal qiladi, „Kommunizmda muhim ijtimoiy tafovutlar boʻlmaydi, hamma teng boʻladi“, „davlat oʻz vazifasini bajarib boʻladi va barham topadi“, deb hisoblashgan. Kommunizm gʻoyasining asosida tarixni faqat materialistik tushunish, formatsiyaviy qarash, sinfiylik va partiyaviylik tamoyillariga asoslanish, proletariat manfaatlarinigina himoya qilish kabilar yotadi. Jamiyat taraqqiyoti qonunlariga, inson erkinligi, mustaqillik va demokratiya tamoyillariga zid boʻlgan bu gʻoyalar sobiq SSSR hududida, „sotsialistik lager“ deb atalgan jahon sotsialistik sistemasi davlatlarida tatbiq qilindi. 20-asrning 20-yillaridan zoʻrlik yoʻli bilan proletariat (amalda partiya)ning maʼmuriy-buyruqbozlikka asoslangan diktaturasi oʻrnatildi. Rivojlanish va taraqqiyotning xilma-xilligi, turli xalqlar va mamlakatlarga xos milliymaʼnaviy xususiyatlarning mavjudligi inkor etildi. Dunyo mamlakatlari va xalqlarining yagona kommunistik jamiyatga borishini asoslashga harakat qilindi. Birok, Kommunizmning „erkinlik“, „tenglik“ toʻgʻrisidagi shiorlari soxta va asossiz ekanligi maʼlum boʻldi. Hozirgi vaqtda ayrim davlatlar sotsializmni bozor munosabatlari bilan bogʻlashga harakat qilmoqdalar, Kommunizm toʻgʻrisidagi qarashlarga oʻz xususiyatlarini hisobga olgan holda yangicha yondoshmoqdalar. Lekin yaqin oʻtmishda Kommunizm yoki kommunistik jamiyat qurish yoʻlini tanlagan davlatlarning aksariyati bugungi kunda mustaqil davlatlar sifatida oʻzlariga xos rivojlanish yoʻlidan bormoqdalar. Kommunistcha gʻoyalarda insoniyatning eng oliyjanob orzulari, inja tilaklari mujassamlanadi. Kommunizm asoslarida, inson, inson boʻlganidan beri yaxshilikni qumsaydi, yaxshilik saltanatini barpo etishni orzu qiladi, bu saltanatda hamma teng, bir-biriga mehribon, gʻamxoʻr boʻladi. Unda har qadamda, har ishda adolat qaror topadi, zulm, haqsizliklar unutiladi, odamlar urush neligini esdan chiqaradi. Hamma yurtlar, hamma elatlar, hamma xalqlar bir-biriga qoʻlni berib, bir-biriga koʻmaklashib, bunyodkor mehnat bilan band boʻladi degan gʻoya ilgari suriladi. Sovet ittifoqi kommunistik partiyasi (KPSS) — 1898-1991-yillarda Rossiya, RSFSR, SSSRda faoliyat koʻrsatgan siyosiy partiya. 1898-yil martdan — RSDRP, 1917-yil apreldan — RSDRP(b), 1918-yil martdan — RKP(b), 1925-yil dekabrdan VKP(b), 1952-yil oktabrdan — KPSS. Dastlab sotsialdemokratik ishchilar partiyasi sifatida tashkil topdi. 1903-yil iyul—avgustda boʻlgan partiyaning 2sʼyezdida u bolsheviklar va mensheviklarta ajraldi. Bolsheviklarga Vladimir Lenin, mensheviklarga L. Martov va Georgiy Plexanov yetakchilik qilgan. 1917-yilgi Oktyabr toʻntarishi natijasida bolsheviklar Rossiyada hokimiyat tepasiga keldi va avval Vladimir Lenin, keyinchalik (1920-yillardan) Iosif Stalin boshchiligida davlat totalitar rejimining tayanchi boʻlib qoldi. KPSS aʼzolari soni 1917-yil taxminan 40.000 kishini tashkil etgan boʻlsa, 80 yillarning oʻrtalarida 19 mln. kishigacha yetdi. Partiyaning 8sʼyezdida (1919) qabul qilingan dastur kapitalizmdan sotsializmga oʻtish prinsiplarini umumiy tarzda eʼlon qildi. 1920-yillar boshiga kelib bolshevik rahbarlar mamlakatdagi boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyatini man qildi. Kommunistik partiya markazda ham, joylarda ham hokimiyatning barcha dastaklarini oʻz qoʻliga olgan yagona siyosiy partiya boʻlib qoldi. 1922-yildan partiya MK bosh kotibi lavozimini egallab kelgan Iosif Stalin guruxi partiyaning Trotskiy va Zinovyev, Buharin va Rikov singari boshqa rahbarlari ustidan keskin kurashlarda gʻalaba qozonishi (20-yillarning oxiri — 30-yillarning boshi) oqibatida bir partiyalik tizim mustahkamlandi. Ommaviy qirgʻinlar kuchayib, ularga KPSS rahnamolik qildi. 20sʼyezd (1956)da Nikita Xrushchyov boshliq partiya rahbarligining bir qismi Stalin shaxsiga sigʻinishni, nohaq qatagʻonlar va rahbarlikning avtoritar usullarini fosh qilib chikdi. KPSS ning 22 sʼyezdida (1961) qabul qilintan partiyaning yangi dasturida SSSR da sotsializm "toʻla va uzilkesil" gʻalaba qozonganligidan kelib chiqib, mamlakat "kommunizm kurilishi avj oldirilgan" davrga kirganligi eʼlon qilindi. Ammo keyingi voqealar bu dasturdagi asosiy qoidalar xomxayolligini koʻrsatdi. 60-yillarning oxiridan boshlab partiya va u boshchilik qilayotgan siyosiy tizim turgʻunlikbosqichiga kirdi, partiya raxbarligida Leonid Brejnev boshchiligidagi konservativ kuchlar ustunlik qildi; mamlakatning iqtisodiy rivojlanish surʼatlari keskin pasaydi. SSSR Konstitutsiyasi (1977) KPSSning sovet jamiyatining raxbar va yoʻnaltiruvchi kuchi sifatidagi mavqeini huquqiy jihatdan mustahkamlab koʻydi. 1985-yildan Mixail Gorbachov boshchiligidagi partiyaning oliy rahbarligi sovet jamiyatini qayta qurish va demokratiyalashtirishgaurindi. KPSSning 27sʼyezdi (1986) "!gngi tahrir"dagi dasturni qabul qildi. Unda "kommunizm kurilishi" toʻgʻrisidagi qoida "sotsializmni takomillashtirish" toʻgʻrisidagi tezis bilan almashtiriddi. 28sʼyezd (1990) keskin bahslardan soʻng 1986-yilgi dasturni amalda bekorqilgan va KPSSning astasekin "demokratok sotsializm" pozitsiyalariga oʻtishini eʼlon qilgan partiya "platformasi"ni tasdikladi. Bu paytga kelib KPSS ichida birbiriga qarshi turgan bir qancha oqimlar paydo boʻldi. KPSS va sovet jamiyatidagi tanazzul tobora kuchaydi. 1991-yil Rossiya Federatsiyasining Prezidenti Boris Yeltsin farmoni bilan KPSS faoliyati Rossiya hududida tuxtatildi va partiyaning tashkiliy tuzilmalari tarqatib yuborildi. 1992-yil va undan keyingi yillar Rossiyada bir kancha kommunistax partiyalar va tashkilotlar tuzildi. Ularning eng yirigi Rossiya Federatsiyasi Kommunistik partiyasi (KPRF) hisoblanadi. O‘zbekiston Kommunistik partiyasining tashkil topishi. O‘zSSR tuzilishi arafasida, 1925-yil 6 – 12 fevralda eski Buxoro shahrida O‘zbekiston Kommunistik partiyasining I ta’sis syezdi ham bo‘lib o‘tdi.
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti mas’ul sekretarlari qilib Vladimir Ivanov va Akmal Ikromov saylandi.
‘zbekiston Kompartiyasi aslida Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS)ning O‘zbekiston SSRdagi filiali hisoblangan. Sovet hokimiyati yillarida respublika Osiyosiy hayotida O‘zbekiston Kommunistik partiyasi yetakchi rol o‘ynagan. 80-yillarda sovet tuzumi tanglik holatini boshdan ke-chirayotganligi yaqqol namo-yon bo’ldi, bu hol uning ichki manbalari nimadan iborat, degan masalani keskin qilib qo’ydi. Sobiq Ittifoqning kommunistik rahbariyati tang holatdan chiqish yo’llarini qidirishga, jon holatda tipirchilayotgan tuzumni barqarorlashtirishga intilib, ijti-moiy taraqqiyotning bunday barbod bo’layotganligiga sabab Stalin tipidagi ayrim shaxslardir, ular go’yo «kom-munistik g’oyaning yorqin qiyofasi»ni buzdilar, degan mafkuraviy afsonani zo’r berib singdirishga urindilar. Bunday yondashuvga muvofiq, faqat boshqaruv tizimini yangilash, ilgari yo'l qo’yilgan nuqsonlarni bartaraf etish, «sotsializmga insoniy qiyofa» bag’ishlash lozim, degan fikr bayon qilindi. Kommunistik talimot o’z-o’zicha «ilmiy jihatdan to'g’ri» ta'limot bo’lib qolmay, shu bilan birga «insoniyat fikrining oliy yutug’i» hamdir, deb targ’ib etildi.
Xuddi shu xildagi tushunchalar hozirgi kunda ham bir qator MDH mamlakatlarining avvalgi kommunistik rejimning tiklanishiga umid qilayotgan kommunistparast guruhlari tomonidan targ’ib qilinmoqda. Mustaqil O’zbekistonda davlat suvereniteti qo’lga kiritilgandan keyin sovet tuzumi davrining mafkuraviy kishanlari qafiyan uloqtirib tashlandi. Lekin jamiyatni jadal sog’lomlashtixish jarayoni borayotgan bo’lishiga qara-masdan, o’tmishning mafkuraviy sarqitlari, eskicha flkr-lash illatlari hamon ma'naviy sohaga ba'zan yashirin tarzda ta'sir qilib kelmoqda. Respublika Prezidenti I. A. Karimov jamiyat o’tish davrining ana shu obyektiv real-ligini ko’rsatib o’tar ekan, o’tmish sarqitlari, avvalgi tuzumning voqelikdan uzoq barcha soxta qadriyatlari qanchalik katta zarar yetkazganligini, olg’a tomon harakat qiJishga jiddiy to’siq bo’lganligini ko’p marta ta'kidladi. Bu qadriyatlar birinchi qarashda qanchalik jozibali bo’lmasin, amalda real hayotdan uzoq edi.
Bularni ayniqsa yoshlarimiz aniq anglab yetishlari kerak, chunki mafkuraviy kurashning ko’p tomonlama qiyofasi, xilma-xil dushman siyosiy kuchlarning, shu jumladan, kommunistparast kuchlarning yosh avlodning hali pishib yetilmagan ongiga ta'sir etishga urinishlari jahon maydonida yetakchi o’rin egallab kelmoqda. Sotsialistik o’tmishga nazar tashlab shunga ishonch hosil qilish mumkinki, yangi iqtisodiy siyosat islohotlari, Xrushchev davrining «iliq shabadalari», keyin esa «qayta qurish» davri tajribasining ko’rsatishicha, sovet kommu-nistik tuzumi obyektiv ravishda olganda, chuqur o’zga-rishlarga qodir emasligi ma'lum bo’ldi. SSSRning inqirozga uchrashi, bu bilan esa jahon sotsialistik tizi-mining barbod bo’lishi tarixiy qonuniyat edi. Inqirozga uchragan kommunistik eksperiment kommunistlar barpo etgan «sotsializm binosi» avval boshdan o’ta yaroqsiz markscha loyihaning chirigan poydevori ustiga qurilgan-ligini ishonarli tarzda namoyish etdi, dunyoni qayta tuzishga qaratilgan bu loyiha o’z tabiatiga ko’ra xalqqa, millatga qarshi bo’lgan kommunistik mafkuraga asoslan-gan edi. Kommunistik tuzum u yoki bu sababga ko’ra tur-mush tarzlari sun'iy ravishda kommunistik mafkuraga bo’ysundirilgan barcha xaJqlarga cheksiz falokatlar keltirdi. O’zbek xalqining yilnomasidagi «sovet davri» tarixi ham qayg’uli milliy tahqirlash sahifalariga to’la edi. Bugungi kun nuqtai nazaridan yondashganda, kom-munistik mafkura xalqaro siyosiy ekstremizmning (keskin chora-tadbirlar ko’rishning) yaqqol ifodalangan mafkura turlaridan biri ekanligi namoyon bo’ladi. U o’zi paydo bo’lgan dastlabki kunlardan boshlab keng xalq ommasiga nisbatan ommaviy zo’ravonlik qilishga va unga nisbatan siyosiy qirg’inlar ishlatishga asoslangan edi.
Keng qamrovga mo’ljallangan kommunistik ma'-naviy-siyosiy ekstremizmning halokatli ildizlari mark-sizm asoschilari tomonidan yaratilgan edi. K. Marks va F. Engels ijtimoiy fikr tarixida birinchi bo’lib proletari-atning o’z ozodligiga bo’lgan huquqini «kapitalizm zan-jirlari»ni zo’rlik bilan uzib tashlash yo’li bilan, hokimi-yatni orqa-o’ngini surishtirmasdan bosib olish asosida qo’lga kiritishni mutlaqlashtirgan edilar. Ular nafsoni-yatga tegadigan tarixiy vazifa «nazariyasi»ni, keyin esa jamiyatdagi boshqa sinflar va tabaqalar ustidan ishchilar sinfining diktaturasi «nazariyasi»ni asoslab berdilar. Proletariat «davrning ijtimoiy aql-idroki va ijtimoiy qalbi» deb e'lon qilindi, uning sinfiy manfaati esa «ijti-moiy taraqqiyot»ning belgilovchi kuchi va dunyoni chuqur qayta qurishning muhim vositasi deb e'lon qilin-di. Keyinchalik bolshevizm asoschisi V.I. Lenin sinfiy kurash to’g’risidagi markscha nazariyani g’ayrinsoniy xulosa, ya'ni mazkur kurashning cho’qqisi fuqarolar urushi hisoblanadi, degan xulosa biian to’ldirdi.
Kommunistik ta'limotning sinfiy yondashuv to’g’ri-sidagi asosiy tamoyili ishchilar sinfi va uning manfaat-larini ifodalovchi siyosiy kuchlarning, avvalo kompar-tiyaning manfaatlari jamiyatdagi boshqa barcha qatlam-lar va guruhlarning manfaatlaridan so’zsiz ustun tu-rishiga asoslangan edi. Bunday g’oyaviy nuqtai nazar obyektiv ravishda umuminsoniy qadriyatlardan voz kechishga, milliy omilning, tarixiy rivojlanish qonunla-rining alohida ahamiyatga ega ekanligini inkor qiJishga olib kelardi. Bu narsa kommunistik harakat paydo bo’lgan vaqtdayoq ma'lum bo’lgan edi. Marksizmning ma'naviy ustozlari o’z asarlarida ishchilar sinfi g’olibona «proletar inqilobi» yo’lida «eski axloqqa» nazar tashlab o’tirmasdan, har qanday vositalardan foydalanishga haq-lidir, degan fikrni ifodalab bergan edilar. Ular zamonaviy fuqarolik tartibi tayanib turgan axloqiy normalarning shartli ekanligini tinimsiz isbotlashga intilib, ishchilar ko’z o’ngida umuminsoniy axloq qoidalari va normala-rini obro’sizlantirishga urindilar, ularni «burjuaziya uydirmasi» deb atab, qaror topgan konstitutsiyaviy tuzumni zo’rlik bilan ag’darib tashlashga chaqirdilar.
Shunday qilib, kommunistik ta'limot ishlab chiqila-yotgan dastlabki paytlardayoq yalpi zo’ravonlik ishlatish-ning haqqoniyligi asoslab berilgan bo’lib, keyinchalik u son-sanoqsiz kishilarning hayotini qurbon qildi. Sinfiy kurash, mavjud tuzumni zo’ravonlik bilan ag’darib tash-lash g’oyasi o’zining butun mazmuni bilan demokratik fiiqarolar jamiyati negizlari va normalarini inkor etib, yorqin istiqbolga emas, balki jinoiy tartiblar hukmron bo’lgan mustabid ijtimoiy kazarma barpo etilishiga olib keldi. Chunki «burjua davlati»ni ag’darib tashlash, zo’ravonlikka asoslangan «proletar inqilobi» g’oyasi faqat xususiy mulkchilikka va boshqacha fikrlovchi har qanday kishiga qarshi qaratilib qolmasdan, shu bilan birga turar joyning daxlsizligiga, ayrim insonning ham, shuningdek, millat va xalqlarning ham o’z yashash tarzini o’zi erkin tanlash huquqiga qarshi qaratilgan edi.
Sinfiy yondashuv, murakkab ijtimoiy muammolarni zo’rlik ishlatish bilan hal qilishga intilish qatag’onlarning avj oldirilishiga sabab bo’ldi, eng tuban insoniy his-tuyg’ularning namoyon bo’lishiga imkon yaratdi. Sinfiylik abadiy axloq qonunlarining, insoniy ideallar-ning, an'anaviy xalq qadriyatlarining g’ayriinsoniy sinfiy ustunlik, sinfiy hukmronlik yo'1-yo'riqlari bilan almash-tirilishiga olib keldi.
Proletariat diktaturasi to’g’risidagi ta'limot og’ir oqi-batlarga sabab bo’ldi. Aslida demokratiyaning teskarisi bo’lgan proletariat diktaturasi zo’ravonlik qilishdan kelib chiqqan bo’lib, uni tinimsiz oziqlantirib turdi. U muqar-rar ravishda keng aholi ommasining haqiqiy hokimiyat-dan ajralib qolishiga, partiya diktaturasining vujudga ke-lishiga, u orqali esa dohiylar diktaturasining paydo bo’lishiga imkon berdi. Hatto rasman hukmron deb e'lon qilingan ishchilar sinfi ham, sotsialistik inqilob g’alabasidan keyin, Leninning fikricha, mafkuraviy va siyosiy «mashq»dan o’tishi lozim edi. «Proletariat diktaturasi» nazariyasi shunday jamiyatni barpo etishni belgi-lab bergan ediki, unda inson shaxsi qadrlanmas, demokratik tartib-qoidalar emas, balki mustabid tuzum hukmron bo’lardi. Inqilob va proletariat diktaturasi to’g’risidagi markscha ta'limotning o’zboshimchalik xususiyatiga ega ekanligi «sotsialistik qurilish» to’g’risidagi xomxayollar bilan chuqurlashdi. Avvalo tovarsiz, bozorsiz poydevor ustiga quriladigan yangi ijtimoiy tuzum barpo etish g’oyasi o’ta yaroqsizligi bilan ajralib turardi. Marksizm asoschilari fikricha, sotsializm sharoitida tovar-pul munosabatlari barham topib, sotsialistik jamiyat ishlab chiqarish vositalarini davlat mulkiga aylantirar, bozorga qarshi tamoyilga asoslanar emish, bu bilan kishini kishi ekspluatatsiya qilish tugatilib, ijtimoiy adolat ta'minlanar emish.
Bugungi kunga kelib bunday iqtisodiy andozaning tarixan asossizligi ayniqsa yaqqol ko’zga tashlanmoqda. «Bozorsiz sotsializm»ning tagi puch rejasi o’zining butun mazmuni bilan iqtisodiy rivojlanishning sog’lom jara-yonlarini bo’g’ib qo’yardi subyektiv omilning roli jiddiy ravishda ortishini, ma'muriy-buyruqbozlik apparatining kuchayishini nazarda tutardi. Bozorsiz munosabatlar mexanizmini faqat buyruq kuchi bilan, oshkora tazyiq o’tkazish, ta'qib qilish rejimini barpo etish bilan qaror toptirish mumkin emish. Sovet tuzumi haqiqatda buni yaqqol tasdiqladi. Oktabr to’ntarishidan keyin darhol xususiy mulkchilik ta'qib usullari bilan barham toptirila boshlandi, badavlat qatlamlar quvg’in qilindi, ko’p ukladlilik tugatilib, mafkuralashgan tanho iqtisodiyot jadal sur'atlar bilan shakllana boshladi. Biroq tarixiy tajribaning ko’rsatishicha, bozordan tashqari negizga, yuqoridan bo’ladigan tekischilik taqsimoti tamoyiliga asoslanuvchi sotsialistik iqtisodiyot darhol bozor iqti-sodiyotini yuqori samaradorlikka olib boradigan vosi-tadan mahrum bo’ldi. Bu vosita raqobatdan iborat edi, natijada sotsialistik iqtisodiyot faoliyatsiz bo’lib qoldi, korxonalardan tortib oddiy xodimlargacha xo’jalik muvaffaqiyati bog’liq bo’lgan narsalardan moddiy manfaatdor emasligi birinchi o’ringa chiqdi. Natijada ko’p marta islohotlar o’tkazishga urinib ko’rilishiga qaramas-dan, sovet iqtisodiyoti samarasiz, tabiiy xom ashyo resurslarini ayamasdan sarflashga, tovar ishlab chiqaruv-chilarni iqtisodiyotdan tashqari majburlashga asoslangan iqtisodiyot bo’lib qoldi. Milliy munosabatlar sohasidagi markscha nazariya ham buzg’unchilik jarayonlarini kuchaytirdi. Sovet hokimiyatining milliy siyosati asos e'tibori bilan rasman baynalmilalchilik mafkurasi deb atalgan mafkuraga, ya'ni kommunistik imperiyani qaror toptiruvchi maf-kuraga tayandi. U proletariatning jahonshumul g’alabasi muqarrarligiga va millatlarning jadallik bilan qo’shilib ketishiga qafiyan ishonishga asoslangan edi. K. Marks va F. Engels ekstremistik tafakkur tamo-yillariga amal qilib, sinfiy manfaatlarning milliy man-faatlardan ustunligi muqarrarligini «nazariy» jihatdan asoslab bergan edilar. Ular go'yo milliy munosabatlar birinchi navbatda sinfiy munosabatlar yig’indisi bilan, ijtimoiy tuzum xususiyati bilan belgilanadi, degan fikrga amal qilganlar. Sotsialistik inqilob amalga oshirilsa bas, sinflar antagonizmi bilan birgalikda millatlar o’rtasidagi tavofutlar ham barham topadi, deyishgan edi ular. V. I. Lenin ham bolsheviklar milliy dasturini ishlab chiqishda milliy manfaatlar sinfiy manfaatlarga bo’ysu-nishi kerak, degan g’oyani saqlab qoldi. Buning ustiga u «proletar» yoki «sotsialistik baynalmilalchilik»to'g’risida-gi ta'limotning nazariy jihatlarini jiddiy ravishda chuqurlashtirdi, uni yalpi milliy baravarlash masalalarini ishlab chiqish bilan to’ldirdi. Lenin kommunistik g’oyani milliy g’oyaga qarama-qarshi qo’yishning nihoyatda muhimligi to’g’risidagi tezisni ilgari surdi. To’g’ri, oktabr to’ntarishi arafasida bolsheviklar o’zlarini ko’rsatish uchun millatlarning «o'z taqdirini o’zi belgilash» huquqini e'lon qilgan edilar. Shundan keyingi davrda ham rasmiy hujjatlarda «erkin milliy rivojlanish» zarurligi to’g’risida gapirib o’tilgan. Biroq real hayotda ko’p narsalarni va'da qilgan bayonotlarga qarama-qarshi o’laroq, oktabrdan keyingi dastlabki kunlardan boshlab sovet davlati ulkan kommunistik imperiya sifatida tashkil topdi, u kommunizm xomxayollari yo’lida millatlar va elatlarni ezish, ularni qiyofasiz yangi tuzilma boigan sovet xalqiga sun'iy ravishda birlashtirish siyosatini o’tkazdi.
Shuni aytish kerakki, bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelishdan ancha oldin Turkistonning ko’pgina milliy yetakchilari kommunistik ta'limotning o’lka xalqlarini og’ir mustamlakachilik kishanlaridan ozod qilish yo’lini, tarixiy taraqqiyot yo’lini yoritib turuvchi milliy g’oyaga nihoyatda zid ekanligini anglab yetgan edilar. Masalan, jadidlar harakatining fidoyilaridan biri, mashhur ma'ri-fatparvar olim va adib Mahmudxo’ja Behbudiy 1906-yil-dayoq Lenin partiyasini «buyrokratiyalar mustabid», deb atagan, uning dasturi Turkistonning erkin rivojlanishi uchun faqat yaroqsizgina bo’lib qolmasdan, shu bilan birga zararli ekanligini ham ta'kidlagan edi