O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat

4. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida SHarqdagi siyosiy g’oyalar.
XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida SHarq mutafakkirlari siyosiy qarashlarining milliy ozodlik g’oyalari bilan bog’liq holda namoyon bo’lganligini ko’ramiz. Bu g’arbning SHarqqa nisbatan olib borgan siyosatini mustamlakachilikka asoslanganligi bilan bog’liq. Uning negizida, bir tomondan, yangi hududlarga ega bo’lish, boylik orttirish bo’lsa, ikkinchi tomondan, dunyoni bo’lib olish, xalqlarni tutqunlikda, qaramlik va tobelikda ushlab turish siyosati mustamlakachilik siyosatiga xos xususiyat tarzida namoyon bo’ladi. Dastlab, bu SHarqni o’rganish maqsadi bilan boshlangan bo’lsada, oxir oqibatda uning siyosiy maqsadlari keyinchalik aniq ma’lum bo’ldi. Mustamlakachilikka qarshi g’oyalar va harakatlar boshlandi. Yevropada bu «Sotsializm uchun kurash» shiori bilan boshlangan bo’lsa, SHarqda Yevropaning ta’sir doirasidan chiqish, mustaqillik g’oyalari bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi.
Ma’lumki, sobiq kommunistik mafkura asoschilari «milliy - ozodlik harakatlarini» qo’llagan bo’lsa-da, amalda xalqlarning ozodligini bo’g’ishga qaratilgan nazariyasini yaratgan edilar. SHarqda milliy - ozodlik kurashi o’z tarixiy ildizlarini o’rganishning boshlanishi bilan xarakterlanadi. Masalan, M. Gandi (1869-1948 yillar, Hindiston,) M. Iqbol (1877‑1938 yillar) asarlari, nutq va chiqishlari sharq xalqlarini uyg’otishga da’vat etadigan, ularni mustaqillikka undaydigan siyosiy g’oyalari bilan ajralib turadi.
Masalan, M. Gandi inglizlarning urf-odatlari sanoati yutuqlari asosida sodir bo’lgan erksizlik, qaramlikka nisbatan baykot e’lon qiladi. Xalqni ma’rifiy yo’l bilan mustaqil bo’lishga chorlaydi. Gandizm uning nomi bilan bog’liq bo’lib, ozodlik uchun kurashda kuch ishlatmaslik tamoyiliga asoslanadi. Mustamlakachi hokimiyatga qarshi, o’zaro ziddiyatli holatlarni yon berishlar, murosa va konsensus asosida hal etishga undaydi. Siyosatni axloq bilan bog’liq holda talqin etadi.
Bu davrdagi siyosiy qarashlarda davlat va xalqlar mustaqilligi, erkinlik, demokratiya uchun o’zaro hamkorlik, hamjihatlik g’oyalari ilgari suriladi.