O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

 
a) b) v) 
 
12.1-rasm. Dastaki yuritmali mexanizmlarning sxemalari. 
a) ko’tarish mexanizmi; b) harakatlantirish mexanizmi; v) burish 
mexanizmi. 
12.1-rasmda 
dastaki 
yuritmali 
mexanizmlarning 
sxemalari 
ko’rsatilgan. Dastak yoki tortuvchi g’ildirak 1 harakati tishli uzatmalar 2 
orqali baraban 4 ga o’ralayotgan arqonga uzatiladi (12.1-rasm, a). 
Arqonga ilgakli osma 3 vositasida yuk osiladi. Yetaklovchi valga tormoz 
shkivi 5 o’rnatilgan (tormoz odatda burovchi moment kichik bo’lgan 
vallarga o’rnatiladi). Yetakchi valdagi moment quyidagicha aniqlanadi: 
,
yuk
q
M
M u


 

N∙m
(12.1) 
bunda u-mexanizmning uzatishlar soni, η-uzatmaning foydali ish 
koeffisienti; M
q
- yetakchi valdagi statik qarshilik kuchlarining momenti: 
,
q
M
P
z
l

 
N∙m
(12.2)
bunda 
P
– bir ishchi kuchi; 
l – 
dastak radiusi (elkasi) yoki yetakchi 
g’ildirak radiusi; 
z – 
ishchilar soni; φ
- 
bir necha ishchi birdaniga 
ishlaganda kuchning bir vaqtda qo’yilmasligini hisobga oluvchi 
koeffisient. 
Ikki ishchi uchun φ
=
0,8 to’rt ishchi uchun φ
=
0,7. Yukdan 
barabanga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlarining momenti quyidagi 
formuladan aniqlanadi: 
,
2
б
б
D
M
S


---

157 
N∙m
(12.3)
bunda D
b
– baraban diametri; S- barabanga o’ralayotgan tortuvchi 
organning tarangligi. 
Yuk ko’tarish tezligi quyidagi formuladan aniqlanadi: 
,
иш
юк
юк
zv P
v
Q
q



(12.4)
Bunda 
v
i s h
-
bir ishchi harakatining tezligi.
Yukni ko’tarish vaqti tekis harakat tenglamasidan aniqlanadi: 
,
юк
юк
иш
h Q
q
h
t
v
zPv





(12.5)
bunda h –yuk ko’tarish balandligi.
12.1-rasm, b da harakat tortuvchi g’ildirak 1 dan tishli uzatma 2, 
yetakchi val 3 orqali rels 5 da harakatlanuvchi g’ildiraklar 4 ga uzatiladi. 
G’ildirakdagi harakat qarshilik kuchining momenti quyidagi 
formuladan aniqlanadi: 
'
,
2
g
q
D
M
W


N∙m
(12.6)
bunda W - harakatga qarshilik ko’rsatuvchi kuch, D
g’
g’ildirak diametri. 
12.1-rasm, v da harakat dastak yoki g’ildirak 1 dan tsilindrik 
g’ildirak 2, konussimon uzatma 3 vositasida tsilindrik uzatma 4 ning 
yetakchi valiga uzatiladi, tsilindrik uzatmaning yetaklovchi tishli 
g’ildiragi kolonka 5 ga o’rnatilgan. 
Burish harakatiga qarshilik quyidagi formuladan aniqlanadi: 
,
q
qi
M
M


N∙m
(12.7)
bunda 

M
q
i
– tayanchlaridagi gorizontal reaktsiya va kran burilish 
qismidagi aylanish o’qiga nisbatan kran tayanchlarndagi qarshilik 
kuchlarining momentlari. 
Dastaki yuritmada inertsion nagruzka qiymati kichik bo’lganligi 
sababli uni hisobga olinmaydi.