O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

16.1-rasm. Ikki pozitsiyali ijrochi 
dvigatel. 
1-reduktor, 2-chiqish vali shaybasi bilan, 
3-shtok, 4-uzgich, 
 5-elektrodvigatel
. 
 
 

---

211 
 
 
 
16.2-rasm. Ikki pozitsiyali dvigatelning 
ulash sxemasi. 
 
1,4 – so’nggi uzgichlar, 2-tashqi tutashuvchi 
halqa, 3-ichki tutashuvchi halqa, 5-
elektrodvigatel, 6,7-tutashmalar,
8-dvijok. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
16.3-rasm. Gidravlik va pnevmatik ijrochi mexanizmlar (kuchaytirgichli 
elementlari bilan). 
a) zolotnikli kuchaytirgich elementlar. 
1-zolotnik shtoki, 2-kanallar, 3-tsilindr, 4-porshen, 
 b) «soplo-zaslonka» kuchaytirgich elementlari. 
 1-zaslonka shtoki, 2-kanallar, 3-tsilindr, 4-porshen, 5-doimiy qarshilik drosseli, 6-
o’zgaruvchan qarshilik drosseli, 
 v) bir parrakli burilish dvigateli. 
1- zolotnik shtoki, 5,6 – zichlagichlar, 
g) diafragmali ijrochi element. 
1-korpus, 2-qopqoq, 3-diafragma, 4-planka, 5-shtok. 

---

212 
Gidravlik va pnevmatik ijrochi mexanizmlar.
Suyuqlik 
yoki 
gaz 
energiyasidan 
foydalanuvchi 
ijrochi 
mexanizmlar o’zi mustaqil mexanizm yoki kuchaytirgichlar bilan birga 
bo’lishi mumkin. 
Misol uchun (16.3-rasm, a) kuch tsilindrini zolotnik yordamida 
boshqarmaydi, zolotnik o’zi esa diafragmali elementdan harakat oladi. 
Silindrni boshqarish soplo-zaslonka (16.3-rasm, b) kuchaytirgich 
yordamida amalga oshiriladi. 
Gidrotsilindrni hisoblashda va tanlashda porshen hosil qiladigan 
quvvat aniqlanadi. Porshenni pastga tushishida (16.3-rasm, a) 
aniqlanadi. 
Q
1
=F
1
V
1
yuqoriga ko’tarilishda esa 
Q
2
=F
11
V
2
va F
1
va F
21
porshenning foydali maydoni V
1
va V
2
– porshen harakatining tezligi. 
Bulardan porshenning siljish tezligi muvofiq ravishda 
V
1
=Q
1
/F
1
va 
V
2
=Q
2
/F
11 
Porshen hosil qiladigan kuch 
R
1
=R
1
F
1
va 
R
2
=R
11
F
11 
( 
R
1
va 
R
11
tsilindrning o’ng va chap qismlaridagi o’rtacha bosim. 
Porshendagi tezlik va kuchni berilgan holda bu uzatmani quvvatini 
bilish mumkin, ya’ni 
N=P
1
Q
1
va 
N
2
=P
11
Q
11
. Porshenning bir tomonga 
yurish vaqti 
t
1
=l/V
1
va 
t
2
=l/V
2
 .
Gidrouzatmalarni avtomatlashtirishda eng asosiysi – bu shtok 
harakatning tezligini sozlashdir. SHtokni ilgarilanma harakatni sozlashni 
2 xil turi mavjud. Nasosning ish unumdorligini hisoblash va drosselni 
sozlash. 
Pnevmatik uzatmada qisilgan havo energiya manbai bo’lib, xizmat 
qiladi. Xarakat tartibi va tuzilmasiga ko’ra pnevmatik uzatmalar 
porshenli va diafragmali bo’ladi. Porshenli uzatma (16.3-rasm) keng 
tarqalgan. Tuzilmasiga ko’ra u gidrotsilindrga o’xshaydi. 
Pnevmotsilindr porshenining shtokidagi kuch quyidagi ifoda 
yordamida aniqlanadi: 
R=F-(T+q) (16.1)
bu yerda: F – porshenning foydali maydoni, R – qisilgan havoning 
o’rtacha bosimi, T – zichlangan joylardagi ishqalanishga sarf bo’lgan 
kuch, q – qaytarish prujinasining kuchi (agar u bo’lsa). 
Bir parrakli burilish dvigatellari (16.3-rasm, v) shtok zolotnik 1 ni 
ilgarilanma qaytma harakatini (kirish signali X bilan) chiqishdagi 
burchak siljish V ga aylantirish uchun xizmat qiladi. 
CHiqish validagi aylantiruvchi moment quyidagicha aniqlanadi : 
M=RF

 r / 2 (16.2)

---

213 
bu yerda: R – tsilindr radiusi, F – parrakning ishchi maydoni, 

R – 
parrakda bosimni pasayishi. 
Hosil qilinayotgan katta kuchlarda shtokning siljishi sezilarsiz 
darajada bo’lsa diafragmali ijrochi elementlar qo’llaniladi. (16.3-rasm, 
g). Bosimning qiymatiga muvofiq ravishda diafragma shtokni ma’lum 
bir burchakka buradi. 
Diafragmali mexanizmda hosil bo’ladigan kuch quyidagicha 
ifodalanish mumkin. 
R=K(

D
2
/4)R-g (16.3)
bu yerda: 
K
– diafragmaning faollik koeffisienti, 
D
– diafragma 
diametri, 
R
– diafragma kamerasidagi bosim, 
g
– qaytaruvchi prujina 
kuchi. 
Gidravlik ijrochi mexanizm ishchi suyuqlikni yuzaga taqsimlovchi 
aksial – porshenli dvigatellar (16.3-rasm) keng tarqalgan. Korpus 1 da 
porshenlari 3 va panja – shtokni 4 bo’lgan rotor 2 joylashgan. Kuch 
porshendan shtok orqali egilgan tayanch podshipnigi 5 ga yuboriladi, bu 
bilan va 6 dagi aylantiruvchi moment ko’payadi. 

---

214