O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

13.16-rasm. Friktsion to’xtatgich. 
a) yassi ishqalanish; b) ponasimon yuzali. 
 
Rolikli to’xtatgichlar (13.18-rasm) korpus 1, vtulka 2 va vtulka 
chuqurchalariga qo’yilgan roliklar 3, prujina 4 va shtift 5 dan iborat. 
Vtulka val 5 ga qarama-qarshi yoki u bilan bir tomonga, lekin valning 
aylanish tezligiga nisbatan kam tezlikda aylansa, vtulka korpusida erkin 

---

184 
aylanadi. Agar vtulka val bilan bir tomonga aylanib, tezligi undan ortib 
ketsa, roliklar vtulka bilan birga korpus 1 orasiga qisilib qoladi. 
SHundan keyin korpus vtulka ham val bilan birgalikda aylanadi. CHunki 
vtulkaning aylanish tezligi ortib ketishiga roliklar yo’l qo’ymaydi. 
Roliklar qattiqligi HRC 59...63 bo’lgan SHX15 markali po’latdan 
tayyorlanadi. Ulanish soni kichik bo’lgan ayrim mexanizmlarda 
qattiqligi HRC 60...62 bo’lgan U8A markali po’lat ishlatiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
13.17-rasm. Xrapovikli to’xtatgich. 
a) to’xtatgich sxemasi; b) sobachka hisobi. 
Korpus va vtulka SHX15 (HRC 59...63), 40X (HRC 45...56), U10 
(HRC 60...64) markali po’latdan tayyorlanadi. 
Yuk 
ko’taruvchi 
mashinalarda 
ishlatiladigan 
rolikli 
to’xtatgichlarda rolikning uzunligi, odatda, 
l
p
= 
(1…4)
d 
deb olinadi, 
bunda
 d – 
rolik diametri. 
13.18-rasm. Rolikli to’xtatgichlar. 
13.9. Tormozlar 
Tormozlarning to’xtatgichlardan farqi shundaki, ular valni ikki 
yo’nalishda aylanishga yo’l qo’yadi va yukni ushlab turishdan tashqari, 
tezligini o’zgartiradi yoki yurish mexanizmlarining tezligini rostlaydi. 

---

185 
Yukni to’xtatish yoki harakatni kamaytirish, shuningdek, burish 
yoki yurish mexanizmlarida tormozlash, qo’zg’aluvchi detallar (disklar, 
shkivlar) bilan ularga qisiluvchi qo’zg’almas detallar (kolodkalar, 
lentalar, disklar) orasidagi ishqalanish hisobiga bajariladi. 
Ishlash usuliga ko’ra normal ochiq (uzilgan) va normal yopiq 
(tutashgan) tormozlar bo’ladi. Kranning normal ochiq tormozi prujina 
kuchi ta’sirida har doim ulangan holatda bo’ladi. Tormoz uzilganda 
(ajratilganda) mexanizm ishlay boshlaydi. Normal yopiq tormoz ham 
doim uzilgan (ajratilgan) holatda bo’ladi. U ulanganda mexanizm 
to’xtaydi. Normal ochiq tormozni boshqarish oson va u tezliklarni ravon 
rostlashga imkon beradi. 
Boshqarish uslubiga ko’ra boshqariladigan va avtomatik 
ishlaydigan xillarga ajratiladi. Avtomatik tormozlarga elektromagnitli, 
elektr-gidravlik yoki elektr-mexanik yuritmali, tashuvchi yuk orqali 
tutashtiruvchi tormozlar va h.k. kiradi.
Tormozlar, tormozlanuvchi detallar konstruktsiyasi bo’yicha 
kolodkali, lentali, diskli va hokazo turlarga bo’linadi. 
Vazifasi bo’yicha stoporlovchi (to’xtatuvchi) va tushiruvchi 
turlarga bo’linadi. Yuk tezligini rostlash uchun ishlatiladigan 
tormozlarni tushiruvchi tormozlar deyiladi; yuk yoki mexanizmni 
qo’zg’almas holatda ushlab turuvchi tormozlar stoporlovchi 
(to’xtatuvchi) tormozlar deyiladi.