19
2-BOB. TRANSPORTLOVCHI MASHINALAR
2.1. Transportlovchi mashinalarning turlari to’g’risida umumiy
tushunchalar
Turli xil yuk (xom ashyo, yarim fabrikat,
tayyor mahsulot va
hokazo) larni bir joydan ikkinchi joyga o’z xususiyatlarini saqlagan
holda transportirovka qilish hozirgi zamon sanoat korxonalarining
asosiy texnologik jarayonidir.
Yuk tashish mashinalari asosan yuklarni gorizontal yo’nalishda
tashish uchun mo’ljallangan, ayrim mashinalar esa yuklarni yuqoriga
yoki burchak ostida yo’naltirish uchun ishlatiladi.
Yuk tashish mashinalari yuk tashish xususiyati bo’yicha uch
guruhga bo’linadi:
1. Mexanik yuk tashish mashinalari;
2. Pnevmatik yuk tashish qurilmalari;
3. Gidravlik yuk tashish qurilmalari (2.1-rasm).
Mexanik yuk tashish mashinalari o’z navbatida ikki guruhga
bo’linadi: a) uzluksiz yuk tashish mashinalari; b)
davriy yuk tashish
mashinalari.
Pnevmatik yuk tashish qurilmalari ham ikki guruhga bo’linadi: a)
sochiluvchan yuklarni havo bilan aralashtirib tashuvchi qurilmalar; b)
yuklarni havo oqimi yordamida yopiq quvur orqali maxsus kapsulalarda
(konteynerlarda) tashuvchi qurilmalar.
Gidravlik yuk tashish qurilmalarida sochiluvchi yuklar suyuqlik
bilan birgalikda tashiladi.
Uzluksiz yuk tashish mashinalari sochiluvchan (sement, qum,
tuproq, chaqiq tosh, shlak va xk.) plastik (beton aralashmasi va boshqa
qorishmalar) va mayda donali (g’isht, tosh, balkalar, yashiklar va xk)
yuklarni tashish uchun ishlatiladi. Ular yordamida
yuklar oqim usulida
to’xtovsiz, ish unumdorligi o’zgarmas holda va ma’lum yo’nalishda
tashiladi. Bu mashinalarni bir joydan ikkinchi bir joyga olib qo’yish
qiyinligi sababli, ular statsionar va yarim statsionar holda ishlatiladi.
Uzluksiz yuk tashish mashinalariga lentali, zanjirli, plastinkali,
osma, tebranuvchan, vibratsion, rolikli,
vintli konveyerlar, elevatorlar,
o’zi oqar qurilmalar va hokazolar kiradi.
Bu mashina va qurilmalarda tashilayotgai yuklar ham uch guruhga
bo’linadi: 1–donali, 2–sochiluvchan, 3–xamirsimon (yopishqoq).
Davriy ishlovchi mashinalar yuklarni davriy, ya’ni bo’lak-bo’lak
(to’xtab-to’xtab) holda ma’lum masofaga tashiydi. Ularni yuklash va
20
tushirishda mashina harakatni to’xtatadi, ba’zi hollarda to’xtatmasligi
ham mumkin.
Ishni bajarish uchun ketgan davr yukni ilish (yuklash), ko’tarish,
yuk bilan harakatlanishi (transportlash) va yukni tushirish uchun
to’xtashdan va yuksiz birinchi holatga qaytishdan iborat.
Ikkala
guruh
mashinalari
ham
ishni
unumli
bajarishda
ta’minlagich, miqdorlagich, tarozi, bunker, zatvor,
oqizuvchi tarnov va
yuklagichlar yordamidan foydalaniladi.
Zavod va korxonalar ichidagi yuklarni tashish tsexlararo va tsex
ichidagi xom ashyo va materiallarni transportlash ishlariga bo’linadi.
Sexlararo - bunda butun zavod va korxona ichidagi yuk tashish ishlari,
tsex ichidagi ishlarga esa aynan shu tsexdagi yuk tashish ishlari kiradi.
Sanoat korxonalaridagi yuklarni tashish mashinalari asosan
yuklarni yerda, suvda va havoda tashish uchun mo’ljallangan. Umumiy
tashiladigan yuklarning 90% dan ko’prog’i yerda harakatlanadigan
mashinalar yordamida tashiladi.
Davriy yuk tashish mashinalari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
-
temir yo’l transporti;
-
yuk avtomobillari va traktorlari;
-
havo transporti;
-
suv transporti;
Temir yo’l transporti.
Temir yo’l transportidan foydalanishda
tashish masofasi 200 km dan kam bo’lmasligi
va vagonlardan temir
yo’lga tushadigan yuk 220 kN dan oshmasligi kerak.
Temir yo’l transportiga parovoz, teplovoz, elektrovoz va
gazotrubovozlar kiradi.
Yuk
avtomobillari,
traktorlar
va
pnevmog’ildirakli
shataklagichlar.
Yuk avtomobillari, traktorlar va tirkamalari zimmasiga
10…15% dan ortiqroq yuklarni tashish ishlari to’g’ri keladi. Yuk
avtomobillari tez yurishi, manyovrchanligi, past-baland yo’llarda yura
olishi, tik qiyalikdan tusha olishi va kichik radiuslik qayrilishlarda burila
olishi bilan boshqa mashinalardan ajralib turadi.
Yuk avtomobillari maxsus va umumiy yuk tashish avtomobillariga
bo’linadi.
Umumiy yuk
tashish avtomobillariga bortli, o’zi ag’daradigan
mashinalar kiradi.
Maxsus yuk transportlovchi avtomobillarga furgon, avtomobil-
tsisterna, truba va turli xil panellar tashuvchi avtomobillar va hokazolar
kiradi.
21
Traktorlar ishlash muhitiga ko’ra pnevmog’ildirakli va gusenitsali
bo’ladi. Gusenitsali traktorlar botqoq, cho’l va o’rmonlarda og’ir
yuklarni tashish uchun ishlatiladi.
Shataklagichlar ham o’z navbatida shataklagichlar va yarim
shataklagichlarga bo’linadi.
Suv transporti.
Suv transporti turkumiga paroxod,
teploxod,
vodomyot, turboxod, atomoxodlar kiradi.
Havo transporti.
Bu mashinalarga samolyotlar, vertolyotlar va
dirijabllar kiradi. Bu mashinalar yuklarni uzoq masofaga tashishda,
shuningdek boshqa turdagi mashinalarning yurishi va o’tishi qiyin
bo’lgan botqoq, cho’l, tog’li joylarda ishlatiladi.
