O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona Politexnika Instituti

Tayanch iboralar: pul aylanmasi, to’lov, naqd pul, naqdsiz pul, tizim, elementlar, tamoyillari.

Amaliy mashgʻulot

3-MAVZU: PUL AYLANMASI VA UNING TARKIBI MAVZUSIDA TUZILGAN TOPSHIRIQLAR
Topshiriq №1: Quyidagi so’zlarga ta’rif bering.
Aksept –
Akseptli to‘lov -
Avuar –
Avizo –
Akkreditiv
Buyurtmanoma –
Bank – ekvayer -
Ijrochi bank -
Pul aylanmasi -
Naqd pul aylanmasi –
Naqd pulsiz aylanmalar –
To‘lov topshiriqnomasi –
To‘lov talabnoma –

Topshiriq №2: Savollarga javob bering.

“Pul aylanmasi” tushunchasining mazmuni bu - ?
To‘lov aylanmasining tarkibi nima?
Naqd pullarni muomalaga chiqarish va muomaladan olish tartibi.
Markaziy bankning zaxira-vakillik tizimi bu - ?
Davlat byudjetining kassa ijrosi jarayonida naqd pullarni muomalaga chiqarish deganda ?
Naqd pul aylanmasini tashkil qilish prinsiplari bu - ?
Naqd pullarga bo‘lgan talabni qisqartirish yo‘llari bu - ?
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va uning elementlari deganda … ?
Naqdsiz pul aylanmasini tashkil qilish prinsiplari nima?
Naqd pulsiz hisob-kitob shakllari nima?
Naqdsiz pul aylanmasining afzalliklari deganda … ?

Topshiriq №3: Testlar

1. Pul aylanmasi-bu?
a) naqd pul va naqd pulsiz shaklida hisob – kitoblar
b) faqat naqdsiz pul shaklida hisob-kitoblar
c) faqat naq pul shaklida hisob-kitoblar amalga oshiriladi
d) elektron pul shaklida hisob-kitoblar

2. Naqd pul aylanmasi – bu?

a) kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullarni hisobdan hisobga ko‘chirish orqali amalga oshiriladi
b) qog‘oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo‘ladi
c) aholini naqd pul mablag’larini tijorat banklarida saqlashi
d) xorijiy valyutani naqd pulga sotib olish va sotish jarayonlari

3. Naqd pulsiz aylanmalar–bu?

a) plastik karta, yo’l cheklari, depozit sertifikatlari orqali amalga oshiriladigan aylanmalar
b) qog‘oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo‘ladi
c) kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullarni hisobdan hisobga ko‘chirish orqali amalga oshiriladi
d) bunda, mamlakat ichida to’lovlarni naqd va naqdsiz shaklda to’lash shakli

4. Pul aylanmasi ob’ekti-bu?

a) tovar va tovarsiz operatsiyalar
b) mamlakat rezidenti va norezedentlari, korxona va tashkilotlar
c) Markaziy bank, kredit va moliya muassasalari
d) davlat va davlat muassasalari

5. Nima sababdan pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob – kitoblar ulushining sezilarli darajada pasayib ketmoqda?

a) naqd pullarning yetishmasligi
b) plastik kartochkalar va hisob – kitob cheklarni joriy etilishi
c) naqd pul emissiyasi bilan bog’liq xarajatlarning ko’payib ketishi
d) deflyatsiyaning vujudga kelishi munosabati tufayli

6. Pul mablag’larining shakliga ko’ra pul aylanmasining qanday turlari mavjud?

a) shahar ichidagi pul aylanmasi va shaharlararo pul aylanmasi
b) muomala vositasi va to’lov vositasi
c) naqd pulli aylanma va naqdsiz pul aylanma.

Mustaqil ta’lim

3-masala.
Germaniya bo’yicha keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagilar aniqlansin:
1) turli agregatlar bo’yicha pul massasining o’sish sur’ati;
2) pul massasining ayrim agregatlari rivojlanishida ijobiy yoki salbiy tendentsiyalar.

	Agregat Ml	Agregat M2	Agregat MZ
2017 y. (mlrd evro)	916,9	1315,9	2181,8
2018 y. (mlrd evro)	938,0	1330,9	2259,7
2019 y. (mlrd evro)	1042,1	1454,3	2425,7
2020 y. (mlrd evro)	1089,0	2583,2	2777,6
fevral 2021 y. (mlrd evro)	1102,5	2559,1	2758,5

Testlar
1. Amir Temur nomi bitilgan necha turdagi oltin va kumush tangalar muomalaga chiqarilgan.

A. 70 dan ortiq.
B. 100 dan ortiq.
V. 120 dan ortiq.
G. 150 dan ortiq.

2. O’zbekiston hududida qog’oz pullar qachon muomalaga chiqarilgan?

A. 1912 yilda.
B. 1918 yilda.
V. 1920 yilda.
G. 1922 yilda.

3. Buxoro amirligining qog’oz pullari nechanchi yil bekor qilingan?

A. 1917 yilda.
B. 1920 yilda.
V. 1922 yilda.
G. 1924 yildi.

4. Pulning mohiyati nimada aniq namoyon bo’ladi?

A. Pulning ayirboshlash jarayonida.
B. Pulning funktsiyalarida.
V. Hisob – kitob jarayonida.
G. Pul aylanmasida.

Glossariy

3-mavzu: Pul aylanmasi va uning tarkibi
Aksept – to’lovchining to’lovni o’z vaqtida amalga oshirish xususidagi roziligidir.
Akseptli to’lov - bank avval to’lovchining mablag’ni to’lash haqidagi roziligini oladi, so’ngra to’lovni amalga oshiradi.
Avuar – turli shakldagi aktivlar bo’lib, ularning hisobidan to’lovlar amalga oshiriladi, qarz majburiyatlari qoplanadi.
Avizo – hisob-kitob operatsiyasining amalga oshirilganligi to’g’risida beriladigan xabar.
Akkreditiv – naqd pulsiz hisob-kitob shakli bo’lib, bank tomonidan uning mijozini arizasiga asosan qo’yilgan pul majburiyati hisoblanadi.
Buyurtmanoma – kassadagi naqd pullar limitini belgilash uchun buyurtmanoma – hisob – kitobni xizmat ko’rsatuvchi banklarning birortasiga taqdim etmagan yuridik shaxslar bo’yicha kassa qoldig’i limiti nolga teng deb hisoblanadi, yuridik shaxs tomonidan bankka topshirilmagan naqd pul mablag’lari esa limitdan ortiqcha deb hisoblanadi.
Bank – ekvaer - savdo yoki xizmat ko’rsatish korxonalariga xizmat ko’satuvchi bank
Ijrochi bank - mablag’larni oluvchining banki
Pul aylanmasi - naqd pul va naqd pulsiz shaklida hisob – kitoblar amalga oshiriladi
Naqd pul aylanmasi – qog’oz pullar va tanga pullar vositasida amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon bo’ladi.
Naqd pulsiz aylanmalar – kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar yordamida pullarni hisobdan hisobga ko’chirish orqali amalga oshiriladi.
Nakd pul mablag’lari - tovarlar uchun xisob-kitob yoki boshka tulovlar kilinayot-ganida xaridordan sotuvchi kuliga jismonan utadigan kogoz va tanga pullardir. Nakd pul boshka turli tulovlarda xam qo’ldan qo’lga o’tadi
Nakd bo’lmagan pul mablag’lari - pul tulovlari va xisob-kitoblarini olib borish shakli bulib, bunda pullarni nakd berish yuz bermaydi, balki bankdagi pullar bir xisob varakdan boshkasiga kuchirib kuyish yuli bilan xarakatga keltiriladi, uzaro tulovlar shu yul bilan olib boriladi¹.
To’lov topshiriqnomasi – mol sotib oluvchi tashkilotning o’z hisobraqamidan mol sotuvchining hisobraqamiga to’lovni amalga oshirish to’g’risida bankka bergan topshirig’i hisoblanadi. Topshiriqnomalar orqali sotilgan tovarlar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar va boshqa to’lovlar bo’yicha hisob – kitoblar amalga oshirilishi mumkin.
To’lov talabnoma – mol sotuvchi tomonidan belgilangan summani bank orqali olish haqidagi talabini o’z ichiga olgan hisob – kitob hujjatidir.

4-MAVZU. “PUL MUOMALASINI TASHKIL QILISH VA PUL MASSASI”

Ma’ruza
4. 1. Pul muomalasini tashkil qilish asoslari
4. 2. Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul massasi va uni tavsiflovchi ko’rsatkichlar.
4. 3. Pullarga bo’lgan talab va pullar taklifi. Pul muomalasi tushunchasi. Pul muomalasi qonunlaridan kelib chiqadigan talablar.
4. 4. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash uslublari. I. Fisherning “almashuv tenglamasi”.
4. 5. K. Marksning muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash formulasi.
4. 6. Pul muomalasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.