O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

1.5. Masshtab va masshtablik 
Predmetlarni real kattaligini qabul qilish faqat ularni bir-biri bilan 
taqqoslashdan hosil bo‘ladi. Azaldan inson predmetlar o‘lchamini o‘z tanasining 
o‘lchami bilan baholagan. Shuningdek bir butun jismni uning qismlari o‘lchami 
bilan taqqoslash mumkin. Bir minutcha tasavvur qiling-a, radiopriomnikning ovoz 
rostlagichi diametrik 15 sm. Bu radioning o‘lchamiga va inson o‘lchamiga mos 
keladimi? Yo‘q. Masalan, yashash xonasi, xonaning o‘rtacha balandligi 2,7 m 
balandlikdagi mebel ashyolari bunday xona o‘lchamiga to‘g‘ri kelmaydi. Butun 
ashyoni yoki uning qismlarini hamda insonning o‘lchamlari mosligini aniqlash 
uchun masshtab va masshtablilik tushunchasi mavjud. Masshtabni xis etish bu 
olamni, alohida hodisalarni, ularni aniq kattaligida real qabul qilishdir. Sanoat 
mahsulotlari masshtabiga erishishida, texnik sharoit, argonomitrik talablar 
asosidagi detallar o‘lchamlari katta ro‘l o‘ynaydi. Masshtablilik-kompozitsiyaning 
eng murakkabi bo‘lib, uning barcha qiymati kategoriyasini sintez qiladi. 
Inson tomonidan butun hayoti davomida foydalanadigan barcha predmetlar, 
buyumlar, inson o‘lchamiga mos kelishi kerak. Sanoat buyumlarini loyihalashda: 
mashina, dastgoh, asboblar, maishiy buyumlar bo‘lishidan qat’iy nazar 
masshtablilikka amal qilishi shart, ularning o‘lchamlarining o‘lchamlari vazifasi va 
atrof muhitga mos tushsin. Badiiy loyihalashda masshtablilikni inshoat yoki 
buyumlarni insonga o‘lchaliligi, hamda buyumlarni bir-biriga tasavvurdagi 
o‘lchamlarga mos kelishi bilan aniqlanadi. Bunday hollarda masshtab absolyut 
bo‘lmay, nisbiy kattalikdir. 
Kompozitsiyani vositasi bo‘lgan masshtablilikni tasavvurga asoslanib, 
badiiy yorqinlikni nazarda tutib, yetarlicha erkin foydalanish kerak. Masalan, oyna 
(deraza) uchun ochilgan joy inson o‘lchamiga bog‘liq aniq masshtabga ega, lekin 
umumiy uy-joy binolarida oyna-deraza masalasini hal qilishda odamdagi 
masshtabo‘zgarishlari, ularni uy-joyga nisbatan kattalashtiriladi. Bu bilan binolar 
ahamiyatli ekanligini ko‘rsatayotganday: muassasalar, vakzal, madaniyat uylari va 
boshqalar. 

---

42
Masshtablilik masalasini to‘g‘ri hal qilish asosan materiallar hossasini 
tushunish, konstruksiyasi va buyumlarni ishlab chiqarish usullariga bog‘liq. 
Masshtablilik to‘g‘risidagi tushuncha sekin-asta o‘zgarib boradi, chunki yangi 
materiallar paydo bo‘ladi, shunga qarab yangi konstruktiv yechimlar, o‘rab turgan 
predmetlar ko‘rinishi o‘zgaradi. 
Konstor-rassomga ko‘pgina predmetlarni konstruksiyalashga to‘g‘ri keladi. 
Har bir predmet asl o‘lchamida loyihalanmaydi. Bunga hech qachon imkoniyat 
yo‘q. Ko‘pincha zarurat ham yo‘q. Masalan, sharikli ruchkani 1:1 masshtabda, 
samolyot, samosval esa faqat kichraytirilgan o‘lchamda loyihalanadi
. 
Davlat 
standartida qanday va qaysi masshtablardan foydalanish to‘liq ko‘rsatilgan.