|
4.O’qituvchi nutqining o’rinliligi.
O’rinlilik nutqning fazilatlari ichida eng muhimlaridan biridir. CHunki
nutqning boshqa fazilatlari parcha uchun, nutq so’zlanib turgan sharoit uchun
o’rinli bo’lsagina, o’zini ko’rsata oladi. Aks holda, to’g’rilik ham, ifodalilik ham
anglashilmaydi. O’rinlilik nutqning ma’lum bir voqeahodisaga, aloqaning maqsadi
va sharoitiga moslab tuzilishidir. O’rinli nutq berilayotgan ma’lumotga,
tinglovchilarning nutq so’zlanilayotgan paytdagi ruhiy holatiga mos bo’ladi.
Masalan, nikoh to’yi kechasida aytilgan nutq bilan ish yuzasidan o’tkazilgan
majlisda so’zlangan nutq o’z so’z tarkibi, qurilishi, uslubi, ohangi bilan birbiridan
keskin ajralib turadi. O’rinlilikka erishishning asosida tilning so’z boyligini
egallash, har bir so’zning ma’no qirralarini chuqur anglash yotadi. So’zlovchi
ayrim so’z, so’z birikmalari yoki iboralarining leksik ma’nolarini yaxshi
anglamasdan nuqqa kiritganda, mazkur til vositalari muallif ko’zlagan ma’noni
138
anglatmaganligi uchun maqsad to’liq yuzaga chiqmaydi, mantiqsizlik paydo
bo’ladi:
Muloqot paytida suhbatdoshlarning shaxsiy ruhiy holatlari muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki so’zlovchining nutqi uning nutq so’zlanib turgan paytdagi ruhiy
holatiga ko’ra turlicha leksik tarkibda va ohangda bo’lishi mumkin. Bunday nutq
tinglovchiga ham turlicha ta’sir ko’rsatadi. Eng o’rinsiz nutqqo’pol nutqdir. Qo’pol
nutq tinglovchi kayfiyatini vayron qiladi va ruhiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
O’qituvchining o’quvchi bilan qo’pol muomalasi o’quv materialining yomon
o’zlashtirishiga sabab bo’lishidan tashqari, o’quvchilarni o’zidanbezdiradi hm.
o’pol so’zli o’qituvchini o’quvchilar yurakdan sevmaydilar, o’zlariga yaqin
bilmaydilar. O’quvchilar sevmaydigan ustozning ishdagi yutug’i qanday bo’lishi
hammaga ma’lum. SHuning uchun biz nutqimiz tinglovchiga qanday ta’sir etishi
haqida, qo’polligi bilan jarohatlamayaptimi, qobiliyatini yerga urmayaptimi, deb
o’ylashimiz zarur.
Nutqning o’rinliligi ijtimoiy jihatdan juda muhim. CHunki, u bizning nutqiy
xulqimizni boshqaradi.
Maqsadga muvofiq pedagogik nutq o’zining mantiqiyligi, ishonchliligi,
qo’zg’atuvchanligi bilan xarakterlanadi.
Pedagogik nutqning funksiyalaridan biri bilimni to’liq holda berilishini
ta’minlashdan iboratdir.
O’qituvchi nutqining kommunikativ o’ziga xosligi bilan bilimni o’quvchilar
tomonidan qabul qilinishi va esda qolishi o’rtasida to’g’ridan to’g’ri aloqa bo’lib,
nutq buni ta’minlashi yoki qiynlashtirishi mumkin.
O’qituvchining nutqi faqat axborot berib qolmay, o’quvchining ongi, sezgisiga
ta’sir qilishi, ularni o’ylash faoliyatiga undashi kerak.
O’qituvchi nutqi ikkinchidan o’quvchining samarali o’quv faoliyatini, darsda
samarali o’quv eshituini ta’minlashi kerak.
O’quvchi o’qituvchi nutqini eshita turib qator operatsiyalarni bajaradi:
berilayotgan axborotni ko’rgazmali shaklda aniqlashtiradi, o’zidagi bilim bilan
unga munosabat bildiradi, eslab qoladi, nutq mantiqini, fikrlar rivojini kuzatib
boradi.
Ovoz tonining balandligi, tovushning yuqoriligi, bir xilda gapirish bolalarni
charchatadi. O’quv biluv jarayonning samarali bo’lishiga darsda o’qituvchi
tanlagan kommunikativ xulq uslubi ham ta’sir qiladi. O’qituvchi ko’pincha
"o’chir", "jim o’tir", "o’tir", "tugat", "yop" kabi norozilikni bildiruvchi so’zlarni
ishlatadi, o’quvchi javobini bo’ladi, "har doimgidek hech narsa bilmaysan", "sen
139
buni qayerdan ham tushunarding" kabi gaplarni aytadiki, bo’lar o’qituvchi
o’quvchi munosabatini buzilishiga, aqliy faollik pasayishiga olib keladi.
Pedagogik nutqning uchinchi funksiyasi o’qituvchi o’rtasidagi maxsuldor o’zaro
munosabatni ta’minlashdan iborat.
O’qituvchi nutqi o’quvchi o’qituvchi munosabatini boshqarish rolini ham bajaradi.
Bu yerda hamma narsa ahamiyatli: o’qituvchi o’quvchilarga qanday murojaat
qiladi, salomlashadi, talablarini qanday qo’yadi, qanday ogohlantiradi, hoxishini
qanday bayon qiladi; nutqi impotensiyasi, yuz ifodasi, qarashi, ham bolaga ta’sir
ko’rsatadi. Darsdan tashqari muloqotda bularning ahamiyati yanada katta bo’ladi.
Ko’p narsa o’qituvchining individual muloqot uslubiga ham (qurquvga asoslangan,
o’yinga, do’stona aloqaga asoslangan), muloqot doirasidagi ijtimoiy xarakterlariga
ham bog’liq bo’ladi.
O’qituvchi nutqining xususiyati u avvalo o’quvchilarga qaratilgan va yo’naltirilgan
bo’ladi. O’qituvchi monologi ham o’quvchilar bilan ichki dialog shaklida bo’ladi.
Uning nutqida birgalikdagi ish uchun chaqiruv bo’ladi: "Birgalikda o’ylab
ko’raylik", "O’ylaymanki, bu ishlar sizni qiziqtiradi", "siz albatta esladingiz" va
boshqalar.
O’qituvchi og’zaki nutqining yana bir xususiyati, uning mazmuni o’quvchilar
tomondan ikki kanal orqali tovush va vizual yo’l bilan qabul qilinadi. Vizual
harakatlar o’qituvchi nutqining ta’sirchanligi, ifodaliligini oshiradi, u
o’qituvchining kayfiyati haqida ham o’quvchilarga axborot beradi. SHuning uchun
yosh o’qituvchi muloqotda o’zining tashqi ko’rinishini boshqara olish
ko’nikmasini shakllantirishi kerak.
Og’zaki nutqning yana bir xususiyati uning improvizatsiya xarakterida ekanligidir.
Tajribali o’qituvchi tekstga yoki konspektga qaramasdan gapiradi, o’quvchi uni
tinglay turib, so’z va ifodalar birdan tug’ilayotganligini ko’radi. SHunday holat
vujudga keladiki, guyoki o’qituvchi bu haqiqatni fikrlarini birinchi marta
o’quvchilar bilan ochayotgandek bo’ladi.
O’qituvchining takomillashgan nutqqa ega bo’lishi, o’quv materialini o’quvchilar
tomonidan puxta o’zlashtirilishini ta’minlash garovidir. Bolalar o’qituvchi nutqiga
juda e’tibor beradilar. Biror harf yoki tovushni noto’g’ri aytilishi kulgiga sabab
bo’ladi. Bir ohangdagi nutqtezda charchatadi. Individual suhbat paytidagi baland
ovozdan o’quvchi o’zini aldanayotgandek his etadi. Bu o’qituvchga ishonchsizlik
bilan qarash hislarini uyg’otadai. Ayrim mutaxassislar tovush va uning tembri
tug’ma xususiyat deb aytishadi. Lekin hozirgi eksperimental fiziologiya tovush
sifatini o’zgartirish mumkinligini tasdiqlaydi. Bugungi kunda nutq texnikasi
bo’yicha bir necha mashq komplekslari ishlab chiqilgan. Ular asosan teatr
pedagogikasi tajribasiga asoslangan bo’lib, so’zlashish paytida nafas olish, tovush
hosil qilish va uni ma’noli ifodalash malakalarini takomillashtiradi, bu esa
o’qituvchiga o’z so’zi mazmunini o’quvchilarga yanada to’laqonliroq qilib
140
yetkazishga imkon
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
