O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

ifodalilikdir.
 Ifodalilikkina 
nutqning tinglovchi tomonidan qabul qilinishini ta’minlaydi. Ifodalar sodda, ammo 
katta  mazmunga  ega  bo’lgan  nutq  tinglovchida  qiziqish  uyg’otadi  va  uning 
onggiga  tez  yetib  boradi.  Ifodalilik  nuqtai  nazaridan  qaralganda  kishilarning 
nutqlari  xilmaxildir.  Hatto  bir  mavzuga  bag’ishlangan  turli  kishilarning  nutqi 
turlicha ifodalanishi mumkin. Bunday nutqlarning biriga tinglovchi qiziqib qarasa, 
boshqasiga nisbatan loqayd munosabatda bo’ladi 
O’qituvchi nutqining 
aniqligi
. Aniqlik nutqining muhim fazilatlaridan biri sifatida 
qadimdan  ma’lum.  G’arb mutaffakirlari  ham,  SHarq  olimlari  ham  aniqlikni  nutq 
sifatlarining  birinchi  sharti  hisoblaganlar.  Aristotel:  «Agar  nutq  noaniq  bo’lsa,  u 
maqsadga  erishmaydi»,  degan  bo’lsa,  Kaykovus:  «Ey  farzand,  so’zning  yuz  va 
orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilgil, so’zlaganda ma’noli gapir, bu notiqlikning 
alomatidir.  Agar  gapirgan  vaqtingda  so’zning  qanday  ma’noga  ega  ekanligini 
bilmasang qushga o’xshagansan…»deydi. 
Aniq  nutq  yaratish  so’zlovchidan  quyidagilarni  o’rganish  va  ularga  amal  qilishni 
talab etadi: 
a)  tilning  sinomimik  imkoniyatlarini  bilish  va  sinonimik  qatorlardan  kerakli 
variantlarni ajratib nutqda qo’llash; 
b)  nutqda  ishlatiladigan  so’zning  anglatgan  ma’nolarini  har  tomonlama  bilish; 
nojiddiy,  tahminiy  qo’llashlardan  qochish,  chunki  betayin  so’z  qo’llash  nutqni 
beburd qiladi; 
v)  so’zni  ko’p  ma’noliligiga  jiddiy  e’tibor  berish,  ko’p  ma’noli  so’z  nutqda 
qo’llanganda  uning  qaysi  ma’no  qirrasi  ko’zda  tutilayotganligini  aniq  tasavvur 
qilish;  fikrning  yuzaga  chiqishida  bu  so’zning  boshqa  ma’no  qirralari  monelik 
qilishqilmasligini ko’z oldiga keltirish; 
g)  omonimlarning  xususiyatlarini  bilish,  chunki,  ularni  bilmaslik  aniqlikning 
buzilishiga olib keladi; 
d) paronimlarni bilish, ulardagi tovush yaqinliklariga e’tibor berish; 
e)  tor  muhitda  ishlatiladigan,  chetdan  kirgan,  kasbhunarga  oid  arxaik,  eskirgan, 
dialektizm so’zlarning ma’nolarini yaxshi anglagan holda nutqqa kiritish. 

---

136