O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

(Nosir Xisrav) 
So‘zni  bilgan  zarga  boimaydi  muhtoj,  Zar  qimmati  so‘z  bilan  topar  rivoj. 
(Abdurahmon Jomiy) 
Ham so'z ila elga o‘limdan najot, Ham so'z ila topib o‘lik tan 
hayot. 
(Alisher Navoiy 
Agar boisang ipak kabi muloyim, Muloyim sen bo‘lsang quling boioyin. 
Qulog'imga bergan panding olayin, Kishiga qattiq so'z aytguvchi bo‘lma. 
Oqmasdan qolmaydi bir oqqan ariq, Bir tanda odam goh semiz, goh oriq. 
Bir ko‘zi qarodir bir ko'zi yorug‘, Qora deb qattiq so‘z aytguvchi bo'lma. 

---

116 
 
(Maxtumquli, Til va nutq. 
Nutq madaniyati  til normalarini egallamoq, talaffui 
urg'u.  so‘z  ishlatish,  gap  tuzish  qonuniyatlarini  chuqur  bilmoqdir.  Shiningdek, 
tilning  tasviriy  vositalari  har  xil  sharoitlarga  mos,  maqsadga  muvofiq  bo'lishi 
kerak.  Nutqda  til    fikr  almashish  quroli,  o'qituvchi  qalbining  oyinasi, 
o'qituvchining  dars  berish  uslubini,  pedagogik  mahorat  ratini  to'liq  namoyon 
qiluvchi  vosita.  Nutqda    tildagi  rangbarang  vositalar  o'z  ifodasini  topsa,  bunday 
nutq    boy  nutqdir.  Til  va  nutq  azaldan  birbiri  bilan  chambarchas  bog'langan 
vositalardir Nutq qaysi tilda aytilmasin, o'sha millat tilining qonunqoidalai asosida 
ro'yobga chiqadi. Biroq ular birbiridan farqlanadi. Til nutq uchun moddiy material. 
Shu  material  asosida  nutq  tashk  topadi.  Nutq    tildagi  mavjud  ifoda  vositalaridan 
foydalangan holda reallikka aylangan fikr bo'lib ikki xilda namoyon bo'ladi: 
ichki nutq; 
tashqi nutq. 
O'qituvchi ongida hosil boiadigan, hali amalga oshmagan til elementlaridan 
tashkil  topgan,  kishining  og'iz  ochmasdan  fikrlashi,  mulohaza  yuritishi,  o'ylashi 
ichki  nutqdir.
O'qituvchi  mulohazasi  va  fikrining  til  vositasida  nutq  organlarig 
ta’siri va harakati bilan  real tovushlar sifatida  yuzaga keladigan  nutq 
tashqi  nutq 
bo'lib,  u  ijtimoiy  hodisadir.  1.O‘qituvchining  nutqiy  faoliyati:  scfzlash,  mutolaa 
qilish va eshitishdan iborat. Nutq hodisasi monolog, dialog, polilog, deklamatsiya 
hamda  ayrim  tekst  va  kitob  shaklida  boiishi  mumkin.  Nutq  maxsus  belgilangan 
tartibda o'zining hajmi bilan notiqqahavola etiladi. Til hodisasi fonemalar tizimida, 
morfemalarda,  sinonimiya,  omonimiyalarda,  mavjud  grammatik  qoidalarda, 
murakkab terminiar va frazeologik iboralarda namoyon boiadi. 
TIL VA NUTQNING QIYOSIY TAHLILI: 
Tilning imkoniyatlari:                               Nutqning imkoniyatlari: 
1.
 
Til aloqa materiali. 
2.
 
Tilni xalq yaratadi. 
3.
 
Tilning  hayoti  qadim  xalq 
hayoti bilan bog’liq. 
4.
 
Ayrim 
shaxslar 
ayni 
zamonda  bir  nechta  tilni  bilishi 
mumkin/ 
 
5.
 
Tilning hajmi noaniqdir. 
6.
 
Til  turg‘un statik hodisa. 
Nutq aloqa shaklidir. 
Nutqni har bir shaxs yaratadi 
Nutqning  hayoti  esa  qisqa  boiib,  u 
aytilgan paytdagina mavjud. 
Ayrim 
shaxsning 
nutqi 
ayni 
zamonda  faqat  bitta  boiadi,  chunki 
u maium vaqtda va ma’lum o'rinda 
yuz beradi. 
Nutqning hajmi esa aniq. 
Nutq harakatda boiuvchi, 
dinamik hodisa. 
 
1chizma 
Til  xatosida  so‘zning  ma’nosi  keskin  buzilishi  mumkin  (Masalan:  sofsop,  tiftip, 
fanpan, diltil, nufuznufus, servisserviz, xo‘pxo‘b). 
Nutq xatosidagi buzilishlar ko‘pincha faqat akustik tomondan o‘zgaradi (fikrpikr, 
fabrikapabrika, safarsapar kabilar). 
Til  va  nutq  hodisalarining  qonunqoidalarini  mukammal  bilish,  uning  qoidalariga 
doimo  rioya  qilish,  obyektiv  sharoitda  tinimsiz  mashg'ulotlar  olib  borish  

---

117 
 
O‘qituvchining  til  sofligi,  nutq  madaniyati  va  odobi  masalalarigaoqilona  у 
ondashishiga olib keladi.