O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

“Qanday  qilib  ta  ’lim  berish  va  ta  ’lim  olish,  flkrni  qanday 
ifodalash,  bayon  etish,  qanday  so'rash  va  qanday  javob  berish  masalasiga 
kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga 
va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman... ” 
Forobiy  “Fozil  odamlar  shahri”  asarida  mudarrisning 
"so  ‘zlari  aniq  bo 
'Isin,fikrini va aytmoqchi bo ‘Igan mulohazalarini ravon va ravshan bayon eta 
olsin...  Bilish  va  o'qishga  muhabbati  bo‘Isin,  o'rganmoqchi  bo'lgan  bilimini 
charchashni  sezmasdan,  osonlik  bilan  о  'zlashtira  olsin  ” 
deydi. 
Unsurul  Maoliv 
Kaykovus 
tomonidan 
10821083 
yillarda 
yaratilgan, 
qadimgi 
Sharq 
pedagogikasining  ajoyib  namunalaridan  biri  hisoblangan  «Qobusnoma»da  ham 
nutq  odobi  va  madaniyati  haqida  ibratomuz  fikrlar  bayon  etilgan.  Muallif 
farzandiga  qilgan  nasihatlari  orqali  o'quvchini  yoqimli,  muloyim,  o‘rinli 
so'zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi.So‘zlaganda o‘ylab, har bir fikrdan kelib 
chiqadigan  xulosalami  ko‘z  oldiga  keltirib  gapirish  kerakligini.  kishi  aqlidrokh 
bo'lishi, o‘zini xalq orasida omiy, kamtar tutishi lozimligini eslatib, mahmadonalik 
qilish.  ko‘p  gapirish  donolik  belgisi  emasligini  ta’kidlaydi,  hamda 
“Odamlarda 
mavjud  barcha  qobiliyatlaming  eng  yaxshisi  nutq  qobiliyatidir  ” 
deydi. 
"Ey 
farzand,  agar  sen  har  qanday  notiq  bo'lsang  ham,  o'zingni  bilganlardan  pastroq 
tutgil, toki so 'z bilimdonligi vaqtida bekor bo ‘lib qolmagaysan. Ко ‘p bilu, oz so 
‘zla, kam bilsang, ко ‘p so ‘zlama, chunki aqlsiz 
kishi  ko'p  so  ‘zlaydi,  deganlarki,  jim  о  'tirish  salomatlik  sababidir.  Ко  p  so’ 
‘zlovchi aqlli odam bo ‘Isa ham, xalq uni aqlsiz deydi... ’’ 
 deb uqtiradi alloma. U 
axloqlilikning birinchi belgisini suxandonlikda deb biladi. 
"Suxango'ylar  notiqlikda  rost  so  ‘zlash  kerak.  So'zlaganda  andishalik  bo'lish, 
sovuq so'zlik  bo'lmaslik, kam gapirish, Icamtarlik, birovning so  ‘zini  diqqat  bilan 
eshitish ularning burchidir ” 
deb ta’kidlaydi. 

---

113 
 
Ulug‘  shoir 
Yusuf  Xos  Hoiib 
turlriy  xalqlaming  XII  asrdagi  ajoyibbadiiy 
yodgorligi  bo'lgan  “Qutadg‘u  bilig”  (“Baxt  keltiruvchi  bilim”)  asarida  so'zlami 
to‘g‘ri tanlash va to‘g‘ri qoilash haqida 
“Bilib so'zlasa so'z bilig sanalur” 
degan. 
Mutafakkir  so‘zlovchini  tilning  ahamiyatini  tushungan  holda,  hovliqmasdan, 
so'zning  ma’nolarini  yaxshi  anglab,  nutqni  ravon  qilib  tuzishga  chaqiradi  va 
so'zning qudratini shunday ifodalaydi: 
Kishi so‘z tufayh bo‘ladi malak, 
Ortiq so'z qiladi bu boshni egik, 
Tilingni avayla  omondir boshing. 
So'zingni avayla uzayar yoshing. 
Adib Ahmad Yumaktv 
(ХПХШ) ham mudanislami so'zlaganda nutqni o'ylab, 
shoshilmasdan, aqlidrok bilan tuzishga, keraksiz, bema’ni so‘zlami ishlatmaslikka, 
mazmundor  so'zlar  izlab  topishga  chaqiradi.  Noto’g'ri  tuzilgan  nutq  tufayli  keyin 
xijolat chekib yurmagin, deb so'zlovchini ogohlantiradi: 
Uquv so'zla, so‘zni eva so'zlama, So'zing kizla, keyin, boshing kizlama. 
(So'zni uqib so'zla, shoshib gapirma, keraksiz, yaramas so'zlami 
yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma.) 
Nutq odobi deb yuritilgan qoida va ko‘rsatmalarda sodda va o'rinl; 
gapirish. qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik laqmalikni qoralash 
keksalar, ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapirish, 
yolg'onchilik,  tilyogiamalikni  qoralash  va  boshqa  qonuniyatlari  to'g'risida  fikr 
yuritiladi.  
Buyuk  alloma 
Abdurahman  Jomiv 
o  ‘z  adabiy  merosida  so‘z  va  nutqning 
qudrati  naqadar  ulug‘ligini,  tildek  insonga  chiroyh  libos  kiydirguvch  vosita  hech 
qayerda  bo‘lmasligini  bavon  etgan:  Tildagi  ketmaket  xatoga  hayhot,  Chiroyli 
kiyimlar  berolmas  najot  So‘zni  kiyimingdek  bekamu  ko‘st  qil,  Yoki  kiyimingni 
so‘zinggarost qil. Mutafakkir 
Ahsher Navoiy 
davlat arbobi sifatida, o‘zbek mumtoi 
adabiy tilining homiysi bo‘lgan buyuk shoirdir. Alisher Navoiy turki) tilda go‘zal 
nutq  tuzishning  bayroqdori  sifatida,  o'zining  butun  ijodi)  merosi  bilan  o'zbek  tili 
boyliklarini  namoyon  etdi.  Navoiy  o‘zbek  adabi}  tilida  buyuk  asarlar  yaratish 
mumkmligini va shu bilan o‘zbek xalqin butun jahonga mashhur qilishni isbotlab 
berdi.  Shoir  o'zining  “Muhokamatul  lug'atayn”  asarida  har  bir  tilning  ijobiy  va 
salbiy 
tomonlari 
bor 
ligini 
eslatib 
o'tadi. 
Alisher 
Navoiyrung 
“Muhokamatullug'atayn”,  “Mahbubulqulub”,  ‘T  Mazmul  Javohir”  asarlari  o'zbek 
tilida  nutq  tuzishning  go'zal  namunalari  bo'lishi  bilan  birga,  uning  yuksalishiga 
ham katt;hissa qo'shdi. U o'zining “Mahbubulqulub” asarida shunday yozadi 
"Til  muncha  sharaf  birla  nutqning  holatidir  va  ham  nutqdurki,  agar  nopisand 
zohir  bo'lsak,  boshning  ofatidir...” 
ya’ni,  til  shuncha  sharaf  bilai  nutqning 
qurolidir, agar u o'rinsiz ishlatilsa boshning ofatidir  
Navoiy ta’limi bo'yicha so'z: 
Har kimki chuchuk so‘z elga izhor aylar, 
Har neki ag‘yor durur yor aylar. 
So‘z qattig‘i el ko‘ngliga ozor aylar, 
Yumshog'i ko‘ngillami giriftor aylar. 
Xullas, Sharq mutafakkirlari, so‘z va nutqning inson hayotidagi o'rni, 

---

114 
 
vazni  va  qadr  qimmatiga  jiddiy  ahamiyat  berganlar.  Ular  har  bir  so'zning  nutqda 
o'z  o‘mi  va  ahamiyati  borligini,  nutqni  qudratli  qiluvchi  so'zdan  kuchliroq  va 
buyukroq  narsa  yo‘qligini,  tilga  e  ’tibor    elga  e’tibor  ekanligini,  so‘z  sehri  ila 
odamzod mo‘jizalar yarata olishini doimo ta’kidlab, isbotlab kelganlar. So‘z orqali 
nutq  va  fikr  oydinlashadi.  O‘qituvchi  ta’limtarbiyasining  samaradorligi  so‘z 
boyligi  bilan  belgilanadi.  Demak,  “So'z  tuzadi,  so'z  buzadi,  olqish  ham  so'zdan, 
qarg‘ish ham so'zdan, omonlik ham, yomonlik ham so'z bilan, borliq ham, yo‘qlik 
ham  so'zdan,  olamning  yaralishi  va  gullabyashnashi  ham  so'zdan,  yo‘q  bo'lishi 
ham so‘zdan”
.