O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi farg‘ona Davlat Universiteti Magistratura bo’limi

Elektr-kimyoviy:

Sistemalarda elektrparametrlarning o’zgarishi

Elektr-gravimetriya	Elektrolizda moddalarning elektrodda ajralishi	Ajralib chiqqan moddaning massasi
Potensiometriya	Kimyoviy reaksiya natijasida sistemada elektrod potensialining o’zgarishi	Elektrod potensiali
Konduktometriya	Kimyoviy reaksiya jarayonida eritma elektr o’tkazuvchanligining o’zgarishi	Elektr o’tkazuvchanligi, Elektrqarshiligi
Polyarografiya	Elektrodningqutblanishi	Tok kuchi, kuchlanish
Optik usullar: Moddaning o’zaro ta’sirida elektromagnit nurlanishi
Emission spektral tahlil	Yuqori temperatura ta’sirida spektr nurlarining chiqishi	Spektr chizig’ning holati va intensivligi
Lyuminessent tahlil	Moddaning ultrabinafsha nur ta’sirida nurlanishi	Nurlanish intensivligi
Rentgen spektroskopiya	Rentgen nuri ta’sirida atomdan rentgen spektrining chiqishi	Spektr chizig’ining intensivligi va holati
Atom-absorbsion spektroskopiya	Qo’zg’altirish manbaidagi monoxromatik nurlanishning atomda yutilishi	Yutilish intensivligi
Absorbsion spektrofotometriya, fotometriya, kolorimetriya,	Eritmada bo’lgan ion va molekulalar poli va monoxromatik nurlanishni yutishi	Eritmaning optik zichligi
Turbidimetriya	Gomogen bo’lmagan muhitda nur oqimining yutilishi va tarqalishi	Muhitning optik zichligi
Nefelometriya	Gomogen bo’lmagan muhitda nur oqimining tarqalishi va qaytarilishi	Muhitning optik zichligi
Refraktometriya	Nurning moddada sinishi	Sinish koeffisiyenti
Radiometrik usullar:
Radioaktivasion	Moddani yadrozarrachasi bilan nurlantirishda elementning turg’un izotopi radioaktivligining o’zgarishi	Radioaktivligi
Izotop bilan suyultirish	Nishonli radioaktiv izotop ta’sirida birikma solishtirma aktivligining o’zgarishi	Radioaktivligi
Massa-spektral	Elektr va magnitmaydoniningqo’shmata’sirida atom, molekula, ionlarionlanishnatijasidamassaspektriningpaydobo’lishi	Spektr signali va intensivligining holati
Yadro-magnit rezonans(YMR) usuli	Yadro magnetizm ta’sirida doimiy magnit maydonda moddalarning elektromagnit nurlanishining rezonans yutishi	YMR spektr chizig’ining intensivlik signali holati

2-mavzu: UB-spektroskopiya usuli. Refraktometrik tahlil usuli

REJA:

1. 
   UB-spektroskopiya usuli tasnifi
   
2. 
   Xromofor guruhlar
   

Molekuladagi yuqori to‘lgan elektron pog‘onalardan bo‘sh pog‘onalarga (qo‘zg‘algan molekulalar) elektronlar o‘tishida moddaning UB yoki ko‘rinuvchan nur sohalaridagi elektromagnit nurlanishlarini (toiqin uzunligi X = 10^-6-1 cm, chastotasi v = 10⁴- 10⁶cm'1, energiyasi ~10eV) yutishiga asoslanadi. Odatda UB- spektroskopiya kon’yugirlangan π-bog‘lar sistemasi mavjudligi va ularning tafsilotlarini aniqlashda ishlatiladi.

Birikmaga mos UB-spektr yutilishning elektron spektri (YuES) yutilishning molyar koeffitsienti lgs va to‘lqin uzunligi X orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ifodalovchi grafik tarzida ifodalanadi. YuES tabiatini tushuntirish molekulyar orbital nazariyasiga asoslanadi. Unga ko‘ra molekuladagi elektronlar ma’lum energiyali orbitallarda joylashgan. Oddiy bog‘laming elektronlari, ya’ni σ- elektronlar bog‘lovchi p-orbitalda, qo‘sh bog‘laming π-elektronlari bog‘lovchi p-orbitalda joylashadi. Geteroatomlaming bog‘ hosil qilishda qatnashmagan taqsimlanmagan elektron jufti (n-elektronlar) bog‘lamay digan n-orbitalni egallaydi:

Molekulaning asosiy holatida bog‘lovchi va bogMamaydigan MO band bo‘ladi. Nurlanish kvantini yutganda elektronlar bog‘lovchi orbitallardan bo‘shashtiruvchi a*-, 7t*-orbitallarga o‘tadi. Organik birikmalar uchun 4 turdagi elektron o‘tishlar kuzatiladi: er—»a*, n-> n*, n-»c*, n—»7t* Masalan, tarkibida faqat oddiy bog‘lar tutgan alkan va •ikloalkanlarda a-»a* o‘tish sodir bo‘lishi uchun katta energiyali, to'lqin uzunligi X < 200nm (uzoq UB-soha) bo‘lgan nurlanishni yutiladi. Ottaroatomlar tutgan to‘yingan birikmalarda (spirtlar, oddiy efirlar, tlollar, aminlar va b.) ct-»cj* o‘tish bilan birga n -» ct* o‘tish ham kuzatiladi. Uning energiyasi birmuncha kichik bo‘lib, to‘lqin uzunligi I70nm < X < 230nm sohada kuzatiladi. Bu sohalardagi yutilishlami qayd qiladigan spektrofotometrlar vakuum kamerali bo‘lishi shart. Ammo oddiy spektrofotometrlaming ishchi diapazoni 200nm dan boshlanadi. Shuning uchun YuES olishda suyuq holdagi alkanlar, sikloalkanlar, to‘yinmagan spirtlar, oddiy efirlar va b. erituvchilar sifatida ishlatiladi.

Organik birikmalardagi % —> n*, n—»71* o‘tishlar (200nm < X < lOOOnm) ulami identifikatsiya qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu sohadagi nurlanishni yutadigan guruhlar xromofor guruhlar deb ataladi. Ularga kamida bitta qo‘sh bog‘ga ega bo‘Igan quyidagi guruhlar kiradi:

Xromofor guruhlaming yutilish maksimumlari molekula tuzilishiga bog‘Iiq holda ma’lum qiymatlarga o‘zgarishi mumkin. Yutilish maksimumining to‘lqin uzunligi katta spektr sohasiga siljishi batoxrom siljish, uning to‘lqin uzunligi qisqa boMgan sohaga siljishi esa gipsoxrom siljish deyiladi. Xromofor guruhlarga auksoxrom deb ataluvchi taqsimlanmagan elektron juftga ega bo‘lgan (-NH2, -OH, -SH va h.k.) guruhlar qo‘shilganida to‘lqin uzunligi va yutilish intensivligining ortishi kuzatiladi.

Molekuladagi 7i—>7i* o‘tishga mos energiya qiymati o—>ct* o‘tishga nisbatan ancha kamligi sababli yutilish to‘lqin uzunligi katta sohada kuzatiladi. Masalan, etandagi a—>cr* o‘tishga mos yutilish 135nm sohada; etilendagi o‘tishga mos yutilish chizig‘i 180mn sohada

kuzatiladi.

O‘zaro oddiy bog‘lar bilan ajratilgan ko‘p sonli bir xil xromofor guruhlarga ega molekuladagi yutilish chiziqlari lta shunday guruh tutgan molekulaniki bilan deyarli bitta sohada kuzatiladi, yutilishning intensivligi esa xromofor guruhlar soniga bog‘liq holda ortadi. Masalan, etilenda 180nm (emax 10000) sohada yutilish chiziqlari bo‘lsa, geksadien-1,5 da 2ta ajratilgan qo'sh bog‘lar 185nm (smax 20000) sohada yutilish chiziqlarini namoyon qiladi.

Xromofor guruhlari tutash bo‘lgan molekulalarda yutilish chiziqlarining intensivligi (masalan, butadien-1,3 da 217nm, Emax 21000) ajratilgan xromofor guruhli molekulalaming yutilish chiziqlari intensivligidan (masalan, geksadien-1,5 qiymati 185nm, smax 20000) katta bo‘ladi va to‘lqin uzunligi katta sohada kuzatiladi.

Geteroatomning bo’linmagan elektron juftiga tegishli n-»a* o‘tish boshqa elektron o‘tishlarga nisbatan eng kichik energiya talab qiladi va toMqin uzunligi eng katta sohada, kam intensivlikda kuzatiladi. Masalan, pentadien-1,3 225nm sohada (71—>ti*) intensiv yutilish chiziqlariga ega. Akrolein esa yuqori (C=C, A._max203nm, s_max 10000) va past

intensivlikdagi (C=0, n—> n*, A­_max 345nm, e_max 20) yutilish chiziqlariga ega bo’ladi.

Aytib o'ti.sh lozimki, bir xil simmetriyaga ega bo’lgan MO orasidagi elektron o'tislllai (a >a* va n-+n*) sinmielriya bo‘yicha ruxsat etilgan oMllh bo* I lb yuqori Intensivlikda namoyon bo’ladi; simmetriya bo‘yicha n->o* va n-Mi* oMIshlaming ehtimolligi kam bo'lgutlígl uehun pait Intenaivlikka ega boMadi. Intensivlikning ortishi glptrxrom ta 'air, Intensivlikning kamayishi gipoxrom ta ’sir deb ataladi.

Tutash elektron sistema yopiq halqa hosil qilgan aromatik birikmalar spektri o‘ziga xos boMadi. Masalan, benzolning UB-spektrida elektron o‘tishlarga mos 3ta chiziq (ATOax184nm, einax 60000; X.max204nm, smax7400; A.max255nm, smax220) kuzatiladi.

Spektrdagi o‘zgarishlar kimyoviy reaksiya vaqtida organik birikma tuzilishidagi o‘zgarishlarni nazorat qilish imkonini beradi. Jumladan, funksional guruhning ionlanishi yutilish spektriga sezilarli ta’sir qiladi. Masalan, anilinning kislotali muhitda protonlanishi natijasida azotning juft elektronlari bilan benzol halqasi orasidagi tutashish yo‘qoladi. Natijada fenilammoniy-ionining spektrida gip-soxrom siljish kuzatiladi va uning spektri benzolniki bilan mos keladi.

Shuningdek, fenollarning ishqoriy muhitda fenolyatlarga o‘tishi natijasida -OH guruhga nisbatan kuchli elektrondonor ta’sirga ega bo‘lgan manfiy zaryadli O' atomi spektrda yutilish toMqin uzunligining batoxrom siljishiga olib keladi. Demak, elektrondonor yoki elektronakseptor guruhlar ta’sirlarining ortishi spektrdagi batoxrom siljishga, o‘rinbosaming ionlashishi natijasida tutash sistemadan chiqishi esa gipsoxrom siljishga sabab boMadi.