|
Qonun tushunchasi. Dunyoning mavjudligi ana shunday botiniy va zohiriy o’zgarishlarning abadiy
takrorlanib turishidan iboratdir. Bu takrorlanishlar esa o’z mohiyati va xususiyatlarini saqlab qolganliklaridan
qonun va qonuniyat tusini olgan.
Masalan, biz Nyuton tomonidan kashf etilgan butun olam tortishish qonunini o’rganganimizda ana shunday
holni idrok etganmiz. Bu qonunning asosiy mohiyati butun olamdagi narsalarning bir-biri bilan aloqadorligi
tamoyilining doimiy takrorlanishi, har soniya va har daqiqada bu holatning sodir bo’lib turishini isbotlaydi.
Xo’sh, qonun o’zi nima? U kishi va umuman, jamiyat hayotida qanday ahamiyatga ega? Qonunni bilmasdan,
o’rganmasdan turib yashash mumkinmi? Qonun tushunchasi kundalik hayotimizda nisbatan tez-tez ishlatib
turiladigan tushunchadir. Xususan, fizika yoki kimyo qonunlari deymiz, tabiat qonuni yoki bo’lmasa, iqtisodiy
qonunlar, yuridik qonunlar va h. k. Bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillarining uchinchisi ham qonun to’g’risida
bo’lib, unda barcha sohada qonunning ustuvorligi ta’minlanishi ta’kidlanadi. Yuqoridagilarni birlashtirib
turadigan, barchasi uchun ham umumiy bo’lgan xossa, xususiyatlar bormi?
Eng avvalo, shuni aytish kerakki, olamdagi barcha narsa — tabiat, jamiyat va inson taraqqiyoti ma’lum qonunlar
asosida amalga oshadi. Fanlarning (ijtimoiy, gumanitar, tabiiy va h. k.) asosiy vazifasi har bir soha bo’yicha
tadqiqot o’tkazib, qonunlarni kashf qilish yoki ularning amal qilish xususiyatlarini o’rganish va ochib berishdan
iborat.
Qancha ko’p qonun kashf qilinsa, taraqqiyot shuncha tez bo’ladi. Taraqqiyot qonunlarini bilmasdan turib,
rivojlanishga erishish qiyin. Yaqin o’tmishda iqtisodiyotning o’ziga xos qonunlarini pisand qilmay, turli xil
s’ezd, plenum, konferentsiya qarorlari asosida eksperimentlar o’tkazib, barcha uchun farovon hayot —
kommunizm jamiyatini barpo qilmoqchi bo’lishganini va bunday siyosat qanday oqibatlarga olib kelgani
barchaga ma’lum.
Hozir mustaqil O’zbekiston barcha rivojlangan mamlakatlar singari ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
asoslangan demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo qilish yo’lidan bormoqda. Bunda umumbashariy
qonunlar va mamlakatimizning o’ziga xos xususiyatlari e’tiborga olingan.
Endi shunday savol: Nima uchun inson qonunni bilishi kerak? Bunda oddiy misollarga murojaat qilamiz:
yoz oylarida barcha odamlar issiq kiyimlar (etik, palto, qo’lqop va h. k.) sotib olishadi, o’tin yoki ko’mir
g’amlab qo’yishadi va h. k. Nima uchun? Chunki ular tabiatning bitta qonunini, ya’ni fasllarning o’zgarishi,
yozdan keyin kuz, undan keyin qish kelishini juda yaxshi bilishadi.
Yoki yana bir, jo’nroq bo’lsa-da, misol: sizga birov uyning 5-qavatidan tashlasang, falon pul beraman desa, rozi
bo’lmaysiz. Nima uchun? Chunki siz I. Nyuton kashf qilgan «Butun olam tortishish qonuni»ni yaxshi bilasiz.
Balki bilmassiz ham, havoning o’z jismingizdan zichligi kamligiga e’tibor qilmassiz ham, deylik. Ammo siz bu
holda omon qolishingiz qiyinligini, mayib bo’lishingizni yaqqol tasavvur qilasiz.
Inson qonunlarni bilishi, ularga amal qilishi doirasida erkindir. Erkinlik nima? Erkinlik anglab olingan
zaruriyatdir. Har qanday qonunga xos belgilardan biri zaruriylik, ya’ni ob’ektiv tarzda amalga oshish, o’z-
o’zidan namoyon bo’lishdir. Erkinlik esa ana shu zaruriylikni anglab olish va unga amal qilishdan iborat
faoliyatni anglatadi.
Yuristlarda shunday ibora bor: «Qonunni bilmaslik javobgarlikdan xolos qilmaydi». Ana shu tufayli siz yuridik
qonunlarni qancha yaxshi bilsangiz, o’zingizning faoliyatingizni shunga moslab olib borasiz. Demak, shuncha
erkin bo’lasiz. Bu holda siz nima qonuniy, nima esa qonuniy emasligini yaxshi bilasiz, qonunga xilof qadamlar
qo’ymaysiz.
Yuqoridagi fikrlarni xulosa qilib, qonunga qo’yidagicha ta’rif berish mumkin: Qonun olamdagi narsa va
hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy va takrorlanib turuvchi bog’lanishlari, o’zaro aloqalari va
munosabatlarining namoyon bo’lishidir. Endi qonunning belgilariga to’xtalamiz:
- qonun turli-tuman aloqadorliklar, bog’lanishlardan faqat muhimlarini, ya’ni shunday bog’lanishlarni
ifodalaydiki, bular olamning mavjudligi, o’zgarishlari va undagi narsa hamda hodisalarning mohiyatidan kelib
chiqqan bo’ladi;
- qonun zaruriy bog’lanishlarni ifodalaydi, ya’ni tasodifiy bog’lanishlar, goh paydo bo’lib, goh yo’qolib
ketadigan bog’lanishlarga asoslanmaydi.
- qonun narsa va hodisalarning umumiy bog’lanishlarini ifodalaydi.
Qonun nisbatan barqaror, takrorlanib turuvchi bog’lanishlarni (munosabatlarni) ifodalaydi, ya’ni bir safar yuz
berib, ikkinchi safar yuz bermaydigan bog’lanishlarni qonun qamrab olmaydi. Masalan, 2001 yili qishdan keyin
bahor kelib, 2002 yilda qishdan keyin birdaniga yoz kelishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Chunki, bu tabiat qonuni
— fasllar o’zgarishi qonuni doirasiga kirmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
