O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni



Download 1,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/246
Sana27.03.2021
Hajmi1,61 Mb.
#62197
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   246
Bog'liq
16586 Falsafa asoslari.doc

Temuriylar davrida tasavvuf ta’limoti keng quloch yoydi. Sohibqiron tasavvuf qoidalaridan mamlakatdagi 
salbiy  illatlarni  yo’qotishda,  turli  janjal  va  nizolarni  bartaraf  qilishda,  haqiqat  va  adolat  o’rnatishda, 
insonparvarlik g’oyalarini tarqatishda foydalangan. Temur tasavvufdagi poklanish, to’g’ri va sofdil bo’lish, zino 
va  fahsh  ishlar  bilan  shug’ullanmaslik,  harom-harish  ishlardan  qochish,  halol  mehnat  qilish,  biror  kasbni 
egallash,  muhtojlarga  mehr-shafqat  ko’rsatish  kabi  g’oyalarni  xalqqa  singdirish  uchun  kurash  olib  bordi. 
Naqshbandlik tariqatining yirik shayxlari bo’lmish Sayyid Amir Kulol, Shayx Abu Bakr Tayobodiy, Mir Sayyid 
Barakalar Temurning pirlari bo’lib, sohibqiron ular bilan tez-tez muloqot qilib turgan.  
Temuriylardan  Shohrux,  Ulug’bek,  Xusayn  Boyqaro,  Bobur  Mirzolar  davlatni  boshqarishda,  din  va  tasavvuf 
qoidalariga  amal  qilishda,  ilm-fan  va  madaniyatni  rivojlantirishda  uning  an’analarini  izchil  ravishda  davom 
ettirdilar.  Bu  davrda  me’morchilik  san’ati  yuksak  darajaga  ko’tarildi.  Amir  Temur  Ko’ksaroy  masjidi, 
Shohizinda, Bibixonim madrasasini qurdirdi. Keshda (Shaxrisabz) Oqsaroy barpo qila boshladi. Mirzo Ulug’bek 
davrida  1417-1420  yillarda  Registonda,  keyinchalik  Buxoroda,  1432-1433  yillarda  G’ijduvonda  madrasalar 
qurildi,  Bibixonim  masjidi,  Go’ri  Amir  maqbarasi  qurib  bitkazildi.  1429  yili  esa  Ulug’bekning  falakiyot 
rasadxonasi  nihoyasiga  etdi.  Xirotda  ham  ko’plab  me’morchilik  binolari  barpo  qilindi.  Ular  jumlasiga  masjid, 
madrasa  va  xonaqohlardan  iborat  bo’lgan  Gumbazi  sabz,  Alisher  Navoiy  qurdirgan  «Ixlosiya»,  «Nizomiya», 
«Shifoiya» madrasalari, Marv shahridagi «Xusraviya» madrasasi va boshqalar kiradi. Navoiy yashagan zamonda 
Xirotda  «Sharq  Rafaeli»  deb  nom  olgan  Kamoliddin  Behzod  (1456-1535)  va  shoh  Muzaffar  kabi  dunyoga 
mashhur  rassomlar  ijod  qildi.  Behzod  «Zafarnoma»  kitobiga,  Xusrav  Dehlaviyning  «Hamsa»,  Sa’diyning 
«Bo’ston»  asarlariga  naqsh  bergan  va  Xusayn  Boyqaro,  Xotifiy,  Jomiy  va  boshqalarning  rasmini  chizgan, 
xalqning mehnatini, tabiat manzaralarini haqqoniy tasvirlagan.  
XIV-XV  asrlarda  Movarounnahr  va  Xurosonda  ilm-fanning  ko’p  sohalarida  yuksalish  yuz  berdi.  Jahonga 
mashhur  olimlar,  tabiatshunoslar  va  shoirlar  etishib  chiqdi.  Tibbiyot,  riyoziyot,  handasa,  tarix,  adabiyot, 
jug’rofiya, pedogogika, mantiq, falsafa, axloqshunoslik va boshqalarga e’tibor berildi. Ayniqsa, badiiy adabiyot 
va  adabiyotshunoslik  tez  rivoj  topa  boshladi,  ularda  o’sha  davrning  muhim  ijtimoiy  muammolari  va 
insonparvarlik  g’oyalari  olg’a  surildi.  «Gul  va  Navro’z»  muallifi  Lutfiy  (1366-1465),  «Behro’z  va  Bahrom» 
asarini  yozgan  Binoiy  (1453-1512),  «Tazkirat  ush-shuaro»  (shoirlar  haqida  tazkira)  ning  muallifi  Davlatshoh 
Samarqandiy,  «Yusuf  va  Zulayxo»,  «Mahzan  ul-asror» (Sirlar xazinasi) asarlarining  mualliflari  Durbek (XIV-
XV  asrlar),  Haydar  Xorazmiy  hamda  Kamol  Xo’jandiy  (1402  yilda  vafot  etgan),  Hofiz  Xorazmiy  (XIV-XV 
asrlar),  Ismat  Buxoriy  (1365-1436),  Yaqiniy  (XV  asr),  Hiloliy  (XV  asr),  Atoiy  (XV  asr)  va  boshqalar  o’sha 
davrda yashab ijod etdilar.  
Bu  davrda  tarix  faniga  e’tibor  kuchaydi,  yirik  tarixnavislar  paydo  bo’ldi.  Temuriylar  davrida  Abdurazzoq 
Samarqandiyning  (1413-1482)  «Matlaa  as-sa’dayn  va  majma’  al-bahrayn»  («ikki  dengizning  qo’shilishi»), 
Hofizi  Abruning  (1361-1430)  «Zubdat  at-tavorix»  («Tarixlarning  sarasi»),  Muyiniddin  Isfizoriyning  (1494  da 
vafot  etgan)  «Ravzat  al  —  jannat  fi  avsof  madinat»,  Fosih  Havofiyning  (1375-1442)  «Mujmali  fosihiy», 
Sharafiddin Ali Yazdiyning (1454da vafot etgan) «Zafarnoma»si, Nizomiddin Shomiyning (X1V asr XV asrning 
boshi) «Zafarnoma»si va boshqalar mashhur edi.  
O’sha  zamonning  eng  mashxur  tarixchilari  Mirxond  (1433-1498)  va  Xondamir  (1475-1535)  edilar. 
Mirxond  Hirotda  tavallud  topib,  shu  erda  ijod  qilgan.  Uning  asosiy  tarixiy  asari  7  jilddan  iborat  bo’lib, 
«Nabiralar, podshohlar va xalifalar tarjimai hollari haqida poklik bog’lari» deb ataladi. U olti jildini yozib vafot 
etadi, ettinchisini nabirasi Xondamir yozib tugatadi.  


Xondamir ham Hirotda tug’ilib, yoshligidan tarixnavislikka havas qo’yadi. U Agrada vafot etadi. Uning muhim 
risolalari «Makorim ul-axloq», «Habib us-siyar», «Vazirlar uchun qo’llanma» va boshqalardir.  
X1V-XV  asrlarda  mantiq,  tabiy-ilmiy  fanlar,  ayniqsa  falakiyot,  falsafa  va  axloqshunoslikka  katta  e’tibor 
berildi. Mantiq ilmining yirik vakillaridan biri Sa’diddin Taftazoniydir (1322-1392) u Niso viloyatiga qarashli 
Taftazon  qishlog’ida  dunyoga  keladi.  Yoshligidan  ilohiyot  fanlari,  arab  tili,  nutq  san’ati  va  mantiq  bilan 
shug’ullanadi.  Taftazoniy  madrasalarda  mudarrislik  qildi.  Turkiston,  Hirot,  Jom,  G’ijduvon  madrasalarida 
talabalarga  dars  berdi.  Taftazoniy  shuhrati,  ilmiy  ishlari  Yaqin  va  O’rta  Sharq  mamlakatlariga  keng  tarqaldi. 
Temurning taklifi bilan alloma Samarqandga kelib, shu erda umrining oxirigacha yashadi.  
Taftazoniy  40  dan  ortiq  risolalarning  muallifidir.  Muhimlari:  «Tahzib  al-mantiq  val-kalom»  («Mantiq  va 
kalomga  sayqal  berish»)  «Muxtasar  al-maoniy»  (Ritorikaga  oid  «Qisqacha  ma’nolar»),  «Al-irshod  al-hodiy», 
(Arab  tili  gramatikasiga  oid  «Yo’l  boshlovchi  rahbar»),  «Al-maqosid  at-tolibin»  («Falsafa  va  kalomga  oid 
«Tolibi ilmlarning maqsadlari») va boshqalar. Taftazoniy o’tmish olimlarining juda ko’p asarlariga sharhlar ham 
bitgan.  
Alloma  sabab  va  oqibat,  iroda  erkinligi,  bilish,  ong,  mantiq  fani  va  uning  vazifalari  haqida  o’z  fikrini  bayon 
qilgan.  Masalan,  u  tabiatda  sabab  va  oqibat  munosabatlarining  mavjudligini  e’tirof  etadi.  Taftazoniy  iroda 
erkinligiga  to’xtalib,  har  qanday  ezgu  ishlar  xudoning  mohiyatidan  kelib  chiqadi.  xudo  yaratuvchi  sifatida 
insonlarni  yomon  xatti-harakatlar  qilishdan  saqlaydi,  insonni  ko’proq  xayrli  ishlar  qilishga  chorlaydi,  gunoh 
ishlardan qochishga da’vat etadi, deb aytadi.  
O’sha  davrning  yana  bir  atoqli  allomasi  Mir  Sayyid  Sharif  Jurjoniy  Astrobod  shahri  yaqinida  tug’ilgan. 
Jurjoniy  Istambul,  Qohira,  Hirot,  Sheroz  shaharlarida  bo’lib,  ulardagi  olimlardan  ilm  sirlarini  o’rganadi.  1387 
yildan  boshlab  Samarqand  madrasalarida  mantiq,  falsafa,  falakiyot,  fiqh  va  adabiyot,  munozara  ilmi  va 
boshqalardan dars beradi.  
Jurjoniy 50dan ortiq risolalarning muallifi bo’lib, ularning aksariyati mantiq, fiqh, falsafa va tabiatshunoslikning 
muhim  muammolariga  bag’ishlangan.  Olimning  «At-ta’rifot»  («Ta’riflar»),  «Odob  ul-munozara»  («Munozara 
olib borishning qoidalari haqida risola»), «Sug’ro» («Kichik dalil bo’la oladigan hukm»), «Kubro» (Katta dalil 
bo’la  oladigan  hukm»),  «Avsat  dar  mantiq»,  («Mantiqda  o’rta  xulosa»),  «Risolayi  vujudiya»  («Borliq  haqida 
risola») va boshqa asarlari mavjud. Bulardan tashqari, Jurjoniy salaflarining, xususan ibn Sino, Chag’miniy va 
Nasriddin Tusiylarning asarlariga sharhlar yozganligi ma’lum.  
Mutafakkir risolalarida borliq, modda va uning shakllari, jismoniy va ruhiy munosabatlar, mantiqiy fikrlash, til 
va  tafakkurning  o’zaro  aloqasi,  koinot,  inson,  aql  va  bilish  masalalari  yoritiladi.  Jurjoniy,  xuddi  Taftazoniy 
singari, hamma narsa va jismlar bir-biriga sabab-oqibat nisbatida bo’ladi, deb hisobladi. Oddiy narsalar asosida 
to’rt  unsur,  ya’ni  suv,  olov,  havo  va  tuproq  yotadi.  Metall,  o’simliklar  va  hayvonot  dunyosi  to’rt  unsurning 
qorishishi natijasida paydo bo’ladi.  
Mir Sayyid Sharif Jurjoniy mantiq ilmi sohasida ham o’z fikrlarini bayon qilgan. O’zining qarashlarida mantiq 
ilmini falsafadan ajratmay, ayni bir vaqtda uning huquq va til bilan ham chambarchas bog’liq ekanligini isbotlab 
beradi.  Shuning  uchun  ham,  X1V-XV  asrdan  boshlab  islom  madrasalarida  mantiq  ilmini  o’qitish  huquq  va 
tilshunoslik fanlari bilan bog’liq holda olib borildi. Jurjoniy xulosaning uch turi: qiyos (sillogizm), induktsiya va 
analogiyani har qaysisiga ta’rif beradi, ularning har birini tahlil qilib chiqadi. Umuman olganda, Taftazoniy va 
Jurjoniyning  falsafiy  va  mantiqiy  qarashlari  ilm-fan  rivojida  katta  hissa  bo’lib  qo’shildi  va  keyingi  davrlarda 
yashagan mutafakkirlarning dunyoqarashiga samarali ta’sir ko’rsatdi.  
Jahon  ilm-fani  taraqqiyotiga  katta  ulush  qo’shgan  buyuk  falakiyotchi  olim  va  davlat  arbobi  Muhammad 

Download 1,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   246




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish