О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

1. TIZIM, UNING TURLARI VA VAZIFALARI 
 
“Tizim”    sо‘zi  yunoncha    bо‘lib,    qonuniy    jihatdan    bir-biriga  
bog‘langan    kо‘plab  unsurlarning    ma’lum    bir    yaxlitligini    ifodalaydi.  
Unsurlar  -  murakkab  yaxlit  narsaning  tarkibiy  qismidir. Moddiy  dunyo  
juda  kо‘p  tizimdan  tashkil  topgan 
Boshqacha  qilib  aytganda,  tizim  –  bu  tashkil  etuvchilardan  iborat 
bо‘lgan yagona butunlikdir. 
Tizim    nuqtai    nazaridan    qaraganda    ishlab    chiqarish    axborot 
aloqalari  bilan  birlashsa,  kibernetika  tizimini  tashkil  etadi.  Tizim unga  
kiruvchi    elementda    ifodalanuvchi    unsurlar    sifati    va    holati  bilan  
xarakterlanadi,    boshqa    tizimlar    bilan    о‘zaro    ta’sir    natijasida  mavjud  
bо‘ladi,  ya’ni  doimo  harakatchan,  о‘zgaruvchan  xususiyatga  egadir. 
Harakat  -    bu    materiyaning    mavjud    bо‘lish    usulidir.    Dunyoda 
harakatsiz materiya  va materiyasiz harakat mavjud emas. Harakat faoliyat, 
energiyani  ifodalaydi.  Bizni    о‘rab    turgan    tabiat    ma’lum    tizimni    yoki  
birikmani,  jismlar  bog‘liqligini  tashkil  etadi.  Bu  yerda  jism  deganda  
barcha    moddiy    haqiqat,    yulduzlardan    tortib    atomlar,    efir  
zarrachalarigacha  tushuniladi. 
Demak,    tizim    -    bu    jismlarning    tabiatini    belgilovchi    tarkibiy 
unsurlardan  tashkil  topgan  birikmasidan  iborat. 
Bog‘liqlik    -    obyektiv    dunyoning    eng    muhim    xususiyatlaridan 
biridir.    Bog‘liqlik    mavjudlik    tufayli    dunyo    hodisalarining    betartib 
yig‘indisi  emas,  balki  qonuniy  harakat  jarayonidan  iboratdir. Tizimlar 
turli shakllarga ega bо‘ladi. Turli-tuman bо‘lishiga qaramay, ularni  shartli  

---

64
 
 
ravishda    quyidagi    turlarga    ajratish    mumkin:    texnikaviy,  texnologik,  
biologik,  tashkiliy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  tizimlar. 
Tizimning  har  bir  turi  о‘zining  aniq  vazifalariga  ega: 
-    texnikaviy    tizim,    uskunalar    majmuining    о‘zaro    bog‘liq 
yig‘indisidan iborat (bu korxonaning ishlab chiqarish  quvvatlaridir); 
-    texnologik    tizim    qonun-qoida,    meyor,    standartlar    yig‘indisi, 
marketing  xizmatidan  iborat; 
-    tashkiliy    tizim    ishlab    chiqarish    jarayonini    amalga    oshirish, 
mehnat  resurslaridan  maqbul  ravishda  foydalanish,  menejment tashkiliy  
tizimlarini  yaratish  uchun  imkon  beradi. 
Texnikaviy,  texnologik va  tashkiliy tizimlar birgalikda  iqtisodiyotni  
boshqarishning  tashkiliy-texnikaviy  jihatlarini  ta’minlaydi: 
-  milliy  xо‘jalikning  iqtisodiy  tizimi  ham  ishlab  chiqarish,  ham 
ayirboshlashda    yuz    beruvchi    barcha    xо‘jalik,    moliyaviy,    tashkiliy 
jarayonlar    birligini    ifodalaydi.    Iqtisodiy    tizim    menejment    tizimini 
qayta    qurishda    uzluksiz    va    maqsadli    jarayonni    aks    ettirib,    barcha 
boshqa  tizimlar  faoliyati  samaradorligiga  katta  ta’sir  kо‘rsatadi.  
Shu    bilan    birga,    boshqa    tizimlar    ham    iqtisodiy    tizimga    о‘z  
ta’sirini о‘tkazishi  mumkin  (masalan,  ijtimoiy  tizim); 
-  ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim  bilan  birga  iqtisodiyot  maqsadlarini 
belgilaydi,  menejmentning  tamoyil  va  uslublarini    shakllantiradi,    ya’ni  
iqtisodiyotni  boshqarishning  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatlarini  ifodalaydi. 
Hozirgi  davrda  iqtisodiyotda  ijtimoiy  о‘zgarishlar  amalga  oshishi, 
menejmentda  demokratiyaning  asoslari  kengayishi,  hamkorlikning  yangi  
shakllari    yaratilishi,  bozor  munosabatlariga  о‘tilishi,  butun    milliy  
xо‘jalik  tarkibi  qayta  qurilishi bilan  bog‘liq ravishda  ijtimoiy  tizimning  
ahamiyati  ortib  bormoqda.