О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

Ijtimoiy  psixologiya
  -  bu  kishilar  va  jamoa  faoliyati  psixologik  va 
sotsial  omillarning  о‘zaro  aloqasi  qonunlarini,  turli  sotsial  gypuhlap 
xususiyatlarini,  jamoa  muloqoti  va  о‘zaro  ta’sir  kо‘rsatish  shakllarini 
о‘rganadigan psixologiya fanining sohasi. 
Menejmentning ijtimoiy-psixologik  usullari  -  bu  ishlab  chiqaruvchi  
va    ayrim    shaxslarga    ularning    ijtimoiy    ehtiyojlari    va    psixologik 
xususiyatlariga  ta’sir  etish  bilan  boshqarish  vositasidir.  Menejmentning  
ijtimoiy-psixologik    usullarini    qо‘llash    korxonada    yuz    berayotgan  
ijtimoiy    hodisalarni    chuqur    о‘rganish,    xodimlar    nerv    sistemasi  
kayfiyatiga    ta’sir    etuvchi    psixologik    (ruxiy)    omillarni    bilishni  talab  

---

259
 
 
etadi. 
Ishlab    chiqarish    sharoitida    sotsiologiya    kishilar    ijtimoiy    aloqasi  
shakllanishining    asosi    bо‘lgan    mehnat    omillarini    о‘rganadi,    ijtimoiy  
tizimlar,    shu    jumladan,    ishlab    chiqarish    tizimi    rivojlanishi    va  amal  
qilish    qonuniyatlari,    kishilarning    jamiyatning    turli    qatlamidagi    xulq-
atvori    qonuniyatlarini    tadqiq    qiladi.    Ijtimoiy    psixologiya  guruh    va  
omma    psixologiyasining    xususiyatlari,    ularning    shaxsning    ongi    va  
xulqiga  ta’siri,  kishilar  faoliyatini  rag‘batlantiruvchi omillar,  kayfiyat,  
ijtimoiy  fikrni  shakllantiruvchi  omillarni  о‘rganadi.  
Shaxs    psixologiyasi    oliy    nerv    faoliyati    turlari    va    inson  
temperamenti,  xarakteri,  shaxsning irodasi, qobiliyati,  hissiyoti,  xotirasi, 
anglash va  his etish qobiliyatini о‘rganadi,  mehnat  psixologiyasi mehnat  
faoliyati,  shu  jumladan,  rahbar  va  mutaxassislar  (kasbiy xususiyat  va  
qobiliyatlari,    kadrlarni    о‘qitish    usullari,    ish    va    dam  olish    tartibi,  
kadrlarni  tanlash  va  baholash  usullari,  mehnat  jarayonining  psixologik  
jihatlari)  faoliyatini  о‘rganadi. 
Kishilarning    fikrlash    usulida    о‘zgarish    yuz    berishi    va    ular 
madaniy    hamda    bilim    darajasining    ortib    borishi    bilan    ijtimoiy-
psixologik  usullarning  ahamiyati  ham  ortib  boradi.  Bunday  sharoitda 
shaxsning    ehtiyoj    va    manfaatlari    ma’naviy    soha    tomon    о‘zgarib 
boradi.    О‘z    mehnatidan    qoniqishning    muhim    omili    bо‘lib    ishlab 
chiqaruvchilarning    rahbar    bilan    о‘zaro    yaxshi    munosabati,    ishlab 
chiqarishdagi  qulay  ijtimoiy-psixologik  vaziyat  xizmat  qiladi. 
Menejmentning  ijtimoiy-psixologik    usullari    ishlab    chiqarishda 
mavjud    ijtimoiy    mexanizmni    (о‘zaro    munosabat    tizimi,  ijtimoiy 
ehtiyojlar)  qо‘llashga  asoslanadi.    Menejmentning    ijtimoiy    usullari 
ijtimoiy    tartibga    solish    vositasida  amalga    oshiriladi.  Ijtimoiy  tartibga  
solish    usullari    turli    guruhlar  va  shaxslar  maqsadi  va    manfaatlarini  
aniqlash  va  rostlash  yо‘li  bilan  ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solish  
va  uyg‘unlashtirish  maqsadida  qо‘llaniladi. 
Ular  jumlasiga  ijtimoiy  tashkilotlar  nizomlari,    shartnomalar,  о‘zaro  
majburiyatlar,    ishchilami    tanlash,    taqsimlash    va    ijtimoiy  ehtiyojlarni  
qondirish    tizimi    kiradi.    Ijtimoiy    tartibga    solish    usullari  inson    omili  
faolligini    oshirish,    boshqaruvni    demokratlashtirish  maqsadida    ham  
qо‘llaniladi. 
Menejmentning    psixologik    usullari    jamoada    maqbul    psixologik 
holat    tashkil    etish    yо‘li    bilan    kishilar    о‘rtasidagi    munosabatlarni 
tartibga    solishga    qaratilgandir.    Psixologik    usullarga    kichik    guruh  va  
jamoalarni    tashkil    etish,    mehnatni    insoniylashtirish,    malakali  kadrlar  

---

260
 
 
tanlash,  ularni  о‘qitish  va  hakazolar  kiradi. 
Kichik  guruh  va  jamoalarni  tashkil  etish  usulini  qо‘llash  kichik 
guruhdagi  ishchilar о‘rtasidagi  maqbul  miqdoriy-sifat  nisbatini  aniqlash  
imkonini    beradi.  Mehnat    faoliyatini    insoniylashtirish  deganda    ranglar,  
musiqaning ruxiy  ta’siridan  foydalanish,  bir  xil,  о‘zgarmas   mehnatni  
bartaraf    etish,    ijodiy    yondoshuvni    kengaytirish    tushuniladi.  Kasbiy  
tanlashning 
mohiyati 
- 
kishilarning 
ruxiy 
xususiyatlarini 
ular  
bajaruvchilariga  eng  mos  bо‘ladigan  qilib  tanlashdan  iborat.  
Shaxsning    ruxiy    xususiyatlari    jumlasiga    uning    qiziqish    va  
mayllari,  qobiliyati,    temperament    va    xarakteri    kiradi.    Shu    sababli  
rahbar shaxsga  rahbarlik  qilganda  о‘z  oldiga  inson  ruxiy  xususiyatlari 
shakllanishi  va  rivojlanishini  о‘rganish,  uning  qiziqish  va  qobiliyati, 
temperament  va  fe’lini  bilish  vazifasini  qо‘yishi  kerak. 
Shaxsning  ruxiy  xususiyatlarini  inson  faoliyatida  ajratib  tushunib  
bо‘lmaydi,  chunki  kishi  qobiliyati  va  fyeli  xususiyatlari  uning faoliyati  
hamda  xulqida  namoyon  bо‘ladi.  Inson  hayoti  va  ommaviy faoliyati  
uning  ruxiy  holatini  shakllantiradi.  Insonning  qanday  hayot kechirishi,  
nima  bilan  shug‘ullanishini  bilmay  uning  qanday  vujudga  kelganligi,  
u    yoki    bu    narsaga    qobiliyati    rivojlanganligi,    fe’li  shakllanganligini  
anglab  bо‘lmaydi. 
Inson,    avvalo,    о‘zini    ijodiy    shaxs    sifatida    baholaydi.    Ishchi 
mehnatga    bunday    nuqtai    nazardan    qaramaydi:    moddiy    ehtiyojlar 
birlamchi    bо‘lib,  ular  qoniqqandan    sо‘ng    nisbatan    yuksak    insoniy 
ehtiyojlar  ilgari    suriladi.  Inson    faoliyati    ma’lum    rag‘batlantiruvchi 
omillarga  asoslangan bо‘lib,  ma’lum  maqsadga  erishishga qaratilgandir. 
Rag‘batlantiruvchi  omil  -  maqsad    munosabati  inson  faoliyati  о‘zagidir. 
Umumiy  ma’noda    rag‘batlantiruvchi    omil    -    bu    insonni    faoliyat  
yuritish    uchun  undovchi    omil    bо‘lib,    maqsad    esa    inson  uni  amalga 
oshirishi natijasida erishishni xohlagan narsadir.  Rag‘batlantiruvchi  omil  
kishi 
xulqining 
ichki 
kuchidir. 
Psixologiyada 
uzoq 
va 
qisqa 
rag‘batlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini  rag‘batlantiruvchi  
omil    va    о‘z  oldiga    qо‘ygan    maqsad    yaqin    kelajakka    mо‘ljallangan  
bо‘lsa,  u  qisqa muddatli,  agar  ular  uzoq  istiqbolni qamrab olsa, uzoq 
muddatli  deyiladi.    Rag‘batlantiruvchi    omil  darajasi  bilan  insonning 
mehnatga,  yutuq  va    muvaffaqiyasizlikka  nisbatan    bо‘lgan    munosabati  
uzviy bog‘liqdir. Faqat  uzoq  muddatli  rag‘batlantiruvchi  omil  mehnatga 
ijodiy  munosabatda  bо‘lish  manbaidir. 
Rahbarga  xos  bо‘lgan  muhim  xususiyat  kishilar  faoliyatini 
rag‘batlantiruvchi omillarni yaxshi bilish, har bir kishini u yoki bu vazifani 

---

261
 
 
bajarishga  qiziqtira olishdir. Bu, ayniqsa, u yoki bu korxonaga ishga kirib, 
ularni    kelajakda  nima  kutishini  bilish  lozim  bо‘lgan  yoshlar  bilan 
ishlashda    muhimdir.  Rahbar    ishini    kim,    qachon,    qaysi  skripkani  
chalishi,    qaysi    asbobda    musiqa    chalishini    о‘rgangan,    kim  notо‘g‘ri  
chalishi    mumkinligini,    kimni    qaysi    yerga    qо‘yish    kerakligini    bilishi  
lozim  bо‘lgan  dirijyor  mehnati  bilan  solishtirish  mumkin. 
Kishi  ruhiy  xususiyatlarining  u  bajaradigan  ish  talablariga  mos 
kelmasligi, о‘z kasbidan qoniqmaslik  uni  о‘zgartirishga  harakat qilishga,  
xato  qilish    ehtimoli    ortishiga    va    natijada    mehnat    unumdorligi  
pasayishiga  olib  keladi.  Aksincha,  agar  inson  о‘z  qobiliyatini  tо‘liq  
namoyon  qila  oluvchi  ish  bilan  band  bо‘lsa,  u  о‘z  mehnatidan  mam 
nun    bо‘ladi,    kasbni    tez    egallaydi    va    mehnat    unumdorligi  yuqori  
bо‘ladi. 
Inson  uchun  faqat  moddiy  rag‘bat muhim  deb  hisoblash notо‘g‘ri.  
Unga  juda  kо‘p  narsa  -  umumiy  ishda  о‘z  xissasi  borligini  his  etish,  
о‘zini  mehnat  orqali  namoyon  etish,  о‘z malakasi bilan  g‘ururlanish,  
о‘rtoqlari    hurmatiga    sazovor  bо‘lish  va  hakazolar  ham  muhimdir. 
Kо‘pchilik  kishilar  shaxsiy    farovonlikka    boshqalar  hisobiga    erishilgan  
shaxsiy    muvaffaqiyat    orqali    emas,    mamlakat  iqtisodiyoti  mehnati  
hisobiga  erishish  lozimligini ta’kidlaydilar. 
Izlanishlar    mehnatga    nisbatan    munosabatga    ta’sir    etuvchi 
rag‘batlantiruvchi    omillar  quyidagi    tartibda    taqsimlanishini    kо‘rsatdi: 
mehnat  mohiyati,  ish  haqi,  yuqori  lavozimga  ega  bо‘Iish  imkoniyati,  
ishning  qiziqarliligi,  mehnatni  tashkil  etish,  ma’muriyatning  ishchiga  
nisbatan  munosabati.