О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

Korporativ tizimlar
. Yuqorida aytib о‘tilganidek, biznesning asosini 
resurslar tashkil etadi. Ular korporativ tizimda ta’sir о‘tkazish uchun asos 
bо‘lib  xizmat  qiladi.  Dastlab,  iqtisodiy  faoliyatning  kо‘rinish    shakli 
hunarmandchilik 
shaklida 
bо‘lib,  xususan,  hunarmandlar  asosiy 
resurslarga  -  zarur  moddiy  resurslarga,  bilim  va  kо‘nikmalarga,  savdo 
qilish  qobiliyatiga  va  boshqalarga  ega  edi.  Rivojlanish  jarayonida 
yordamchi  funksiyalarni  bajaradigan  xodimlar  ishtirok  etgan  faoliyat 
shakllari  paydo  bо‘ldi,  bunda  asosiy  resurslarni  ish  boshqaruvchilar 
tomonidan nazorat qilib kelindi. 
Jamiyatni rivojlantirish jarayonida nafaqat iqtisodiy faoliyat shakllari, 
balki  mahsulotga  bо‘lgan  talablar  ham  о‘zgarib  bordi(estetik  kо‘rinish, 
sifat  va  boshqalar).  Bu  esa,  ushbu  talablarni  qondirish  uchun  bir  qator 
resurslardan  foydalanish  zarurligiga  olib  keldi.  Ishlab  chiqarish  rivojlanib 
borayotganligi  sababli,  korxona  uchun  zarur  bо‘lgan  resurslarga  ega 
bо‘lgan  muayyan  funksiyalarni  bajaradigan  kо‘plab  odamlar  iqtisodiy 
faoliyatga jalb qilingan. Ularning har biri, korxonaning rivojlanishiga ta’sir 
kо‘rsatadi. 
Dastlab,  mahsulotlar  asosan  oddiy  kо‘rinishda  edi,  shuning  uchun 
odamning  talablari  ham  ancha  past  edi.  Bunday  holat  odamlarni  tezda 
mukammallushuviga,  dunyoqarashining  о‘sishiga  imkonini  berdi.  Boshqa 
tomondan, biznes "egalari" ning haqiqiy ta’siri ancha past edi. Ushbu holat 
XX  asrning  30  yillaridan  to  70  yillarigacha  bо‘lgan  davrda  sezilarli 
darajada о‘zgardi. 
                                                           
80
 https://iqtisodiygazeta.uz/2018/04/19/mulohaza-uchun-mavzu-ijtimoiy-kapital/ 

---

200
 
 
Texnik  taraqqiyot  ijtimoiy  makonni  butunlay  о‘zgartirdi,  tez 
harakatlanish  imkoniyatlari  paydo  bо‘ldi,  bu  esa  insonlarning  о‘z 
ehtiyojlarini  tug‘ilgan  va  yashagan  joyda  amalga  oshirishga  olib  keldi. 
Natijada  mehnat  migratsiyasi,  tovar  va  xom  ashyo  zahiralari  hamda 
ularning harakatlanishi paydo bо‘ldi.  
Tadbirkorlarda yanada samarali resurslar - malakali mutaxassislar, eng 
yaxshi  xom-ashyolarga  jalb  etish,  yanada  qulay  bozorlarda  ishlash 
imkoniyati  paydo  bо‘ldi.  Bu  raqobatning  kuchayishiga  olib  keldi.  U,  о‘z 
navbatida, 
xodimlarning 
talablarini 
aniqlaydigan 
texnologiyalarni 
rivojlantirishni rag‘batlantirdi, tashkilotlarning malakali kadrlariga bо‘lgan 
ehtiyojini 
shakllantirdi. 
Tashkilotlarni 
kengaytirish 
boshqaruv 
kо‘nikmalarini  shakllantirishni  talab  qildi,  tashkilotda  boshqaruv 
funksiyasini mahalliylashtirishga olib keldi-professional menejerlar paydo 
bо‘ldi. 
Texnologiyalar  yanada  rivojlanib  borayotganligi  sababli,  mahsulotlar 
sifat  va  naflilik  jihatdan  о‘zgarib,  alohida  resurslarning  ahamiyati  ham 
о‘zgarib bordi. Ma’lum bо‘lishicha, har qanday kishini faqat ishlash uchun 
emas, uni yangiliklarni izlanishga  va kо‘p hollarda bu yangiliklarni izlash 
va  uni  hayotga  qо‘llashga  о‘rgatish  kerak  ekan.  Malakali  xodimlarni 
qidirish  va  о‘qitish  uchun  har  doim  korxona  zarar  kо‘rib  borgan.  Shunga 
kо‘ra, korxona tomonidan xodimlarga nisbatan munosabat о‘zgargan. 
Ayrim  vaqtlarda,  moddiy  resurslarning  egasi  bо‘lmagan  odamlar 
tashkilot  resurslarini  taqsimlash  jarayoniga  sezilarli  ta’sir  kо‘rsatgan. 
Bundan  tashqari,  raqobat,  texnologiya  va  ixtisoslashuv-ning  rivojlanishi 
xom  ashyo  etkazib  beruvchilarining  mahsulot  ishlab  chiqarishga  bо‘lgan 
ahamiyatini  о‘zgartirishga  olib  keldi  -  ishchilar  ham  tashkilotning 
resurslarini  taqsimlashga  ta’sir  kо‘rsatib  kelingan.  Natijada,  moddiy 
kapital  egalari  tashkilotni  mutlaq  nazorat  qilish  imkoniyati-tashkilotni 
nima  qilish  kerakligini  va  qanday  qilib  aniq  belgilash  imkoniyatini 
yо‘qotgan. 
Umuman 
olganda, 
korporativ 
munosabatlar 
ishtirokchisining 
kompaniya  resurslarini  taqsimlash  jarayoniga  ta’siri  ushbu  tizimda 
ishtirokchining о‘rni va uning faoliyatiga bog‘liq:   
𝐹
𝑗
= 𝑎
𝑖
∙ 𝑤
𝑗
  
 
 
 
(1) 
Bunda, 
𝐹
𝑗
- 
j-chiqatnashchining 
korporativ 
munosabatlarning 
resurslarni  taqsimlash  jarayoniga  ta’siri; 
𝑎
𝑖
-  korporativ  munosabatlarda  j-
chi  qatnashchisinin  gaktivligi; 
𝑤
𝑗
-  korporativ  munosabatlarda  j-  chi 
qatnashchisining о‘rni. 

---

201
 
 
Korporativ  munosabatlar  ishtirokchisining  vazni,  aslida,  uning 
umumiy  faoliyat  natijalariga  qо‘shgan  hissasi  va  u  tashkilotning  umumiy 
resurs  bazasini  shakllantirish  uchun  korporativ  tizimga  olib  keladigan 
resurslarning nisbiy ulushi bilan belgilanadi: 
𝑤
𝑗
=
∑ (𝑟
𝑛𝑗
)
𝑘
∑ ∑
𝑟
𝑛𝑗
𝑄
𝑗=1
𝑛
   
(2) 
bunda, 
𝑟
𝑛𝑗
-korporativ munosabatlarning  j-chi ishtirokchisidan olingan 
n-turdagi resurslar; Q-korporativ munosabatlar ishtirokchilari soni. 
Faollik-korporativ  munosabatlarning  ushbu  ishtirokchisidan  tashkilot 
resurslarini  taqsimlash  tо‘g‘risida  qaror  qabul  qilgan  shaxs  tomonidan 
olingan  boshqaruv  ma’lumotlarining  ulushi  quyidagi  formula  bilan 
aniqlanadi: 
𝑎
𝑗
=
∑ 𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
𝑘
∑ ∑
𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
𝑄
𝑗=1
𝑘
 
 
 
(3) 
Bunda, 
𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
-  k-turdagi  ma’lumotlarni  boshqarish,  korporativ 
tizimlarning j-chi boshqaruvchisi. 
Bunda  qaror  qabul  qilishga  ta’sir  qiluvchi  ma’lumot  muhim 
ahamiyatga  ega  ekanligiga  e’tibor  berish  lozim.  Insonlar  agar  aniq 
boshqaruv  ma’lumotlarini  о‘zida  shakllantirmasa,  ular  faoliyatida 
resurslarni  taqsimlashda  juda  katta  hatoliklarga  yо‘l  qо‘yadi.  Agar  ular 
haqida  ma’lumot  qaror  qabul  qiluvchiga  о‘z  vastida  etib  kelmasa,  inson 
xatti-harakatlari resurslarning haqiqiy taqsimlanishiga ta’sir qilmaydi. 
Korporativ  munosabatlar  ishtirokchlari  tomonidan  korporativ  tizimni 
nazorat qilish kuchi quyidagi formula bо‘yicha aniqlanadi: 
 
YA’ni,  korporativ  tizim  ushbu  tizimda  maksimal  faoliyat 
kо‘rsatyotgan  va  о‘z  о‘rniga  ega  bо‘lgan  korporativ  munosabatlarni 
boshqarish(korporativ nazorat subyekti) ni nazorat qiladi. 
Har  bir  korporativ  munosabatlarni  boshqarish  о‘zi  uchun  eng  yaxshi 
tizim  resurslarini  taqsimlash  shartlarini  о‘zlashtirishga  intiladi.  Buning 
uchun u tizimni vaqtinchalik yoki doimiy, tо‘liq yoki qisman nazorat qilish 
uchun muayyan harakatlarni amalga oshirishi kerak. 
Korporativ 
boshqaruv 
korporativ 
munosabatlar 
ishtirokchisi 
tomonidan  kerakli  resurslarni  taqsimlashga  erishishga  qaratilgan 
harakatlarni  taqdim  etadi.  Korporativ  boshqaruv  ideologlaridan  biri 
Adrianu
  Kedberi
81
  “Korporativ  boshqaruvning  roli-  bir  vaqtning  о‘zida 
                                                           
81
 Manba: 
https://studbooks.net/1230022/bankovskoe_delo/teoreticheskie_osnovy_korporativnogo_upravleniya_
 
kommercheskih_bankah
 

---

202
 
 
resurslardan  samarali  foydalanishni  rag‘batlantirish  va  ushbu  resurslarni 
boshqarish  uchun  mas’uliyatni  teng  ravishda  talab  qilishdir”  deb 
ta’kidlagan. 
Korporativ tizimda nazorat: 
1) birinchidan, majburiy (nazoratsiz korporatsiya mavjud emas); 
2)  ikkinchidan,  aksiyalarga  egalik  huquqi  bilan  emas,  balki 
korporatsiya  ijro  etuvchi  organiga  nazorat  qilish  imkoniyati  bilan 
belgilanadi, 
3)  uchinchidan,  bu  dinamik  xususiyatdir  (nazorat  bir  ishtirokchidan 
boshqasiga о‘tishi mumkin). 
Tizimlidagi  ayrim  cheklovlar  sababli,  firma  rivojlanishi  va  uning 
ishtirokchilari  soni  oshgani  sayin,  tadbirkorlik  muhitiga  jalb  qilingan 
shaxslarga  axborotlar  ta’sirining  о‘ziga  xos  intensivligini  cheklashga 
majbur bо‘ladi. Shuning uchun, tizimni rivojlanish jarayonida agar maxsus 
choralar kо‘rilmasa, tadbirkor muntazam ravishda tizimni nazorat qilishda 
qiyinchiliklar tug‘iladi. 
Shunday  qilib,  tashkilotning  resurs  bazasini  samarali  boshqarish 
quyidagilarni о‘z ichiga oladi: 
- kerakli ishtirokchilarni jalb qilish; 
-  harakatlar  qoidalarini  shakllantirish,  resurslarni  baholash  va 
almashish shartlari; 
- manfaatlar muvozanatini saqlash. 
Tо‘g‘ri  tashkil  etilgan  qoidalar,  boshqaruv  mexanizmlaridan 
foydalanish, 
korporativ 
munosabatlarda 
ishtirok 
etuvchi 
sifatida 
tadbirkorning  rolini  oshirish  orqali  tizimni  nazorat  qilish  imkoniyatini 
kamaytirish imkonini beradi. 
Asta-sekin,  bunday  oqimlar  yanada  mazmunli  bо‘lib,  ular  katta  rol 
о‘ynaydi.  Buni  hisobga  olgan  holda,  rivojlanish  jarayonida  tizimga  ta’sir 
kо‘rsatish  imkoniyatlarini  oshirish,  zarur  tashkiliy  mexanizmlarni 
shakllantirish  zarur.  Bu,  masalan,  quyidagilar  orqali  amalga  oshirilishi 
mumkin: 
-kompaniya  mutaxassislari  tomonidan  qaror  qabul  qilish  tartib-
taomillarini yaratish;  
-egasining  manfaatlarini  hisobga  olgan  holda  qaror  qabul  qiluvchi 
kollektiv  organlarni  yaratish  (masalan,  direktorlar  kengashi  yoki 
direktorlar kengashi qо‘mitasi); 
-korporativ  ketma-ketlikni,  texnologiyalarni,  tamoyillarni  ishlab 
chiqish va joriy etish;  
-nomoddiy resurslarni kapitallashtirishni amalga oshirish. 

---

203
 
 
Nazorat  о‘tish  imkoniyati  kutilmagan  sodir  bо‘lishi  mumkin.  Bu 
ijtimoiy  tizimning  ishlashi  uchun  qо‘shimcha  shart-sharoitlarni  keltirib 
chiqaradi va shunga muvofiq nazorat subyektlari tomonidan hisobga olish 
va faol tartibga solishni talab qiladi. 
Kо‘rib  turganimizdek,  korporatsiya  nazorati  doimo  faol  tarzda  olib 
boriladi.  Agar  har  qanday  sabab  tufayli  nazorat  subyekti  о‘z  faoliyatini 
kamaytirishga majbur bо‘lsa, nazorat boshqa ishtirokchiga о‘tish ehtimoli 
oshib boradi, bundan tashqari, korporativ tizimda nazoratni yо‘qotishning 
о‘ziga  xos  xavflari  mavjud.  Shunga  kо‘ra,  korporatsiya  resurslarini 
taqsimlangan bо‘lsa, uni qayta taqsimlanishi mumkin. 
Umuman  olganda,  barcha  ishtirokchilarning  har  bir  daqiqada 
resurslarni taqsimlashga umumiy ta’sirini 1 ga teng deb olamiz: 
 
Shu asosda quyidagi xulosalar chiqarish mumkin: 
1) kimdir faoliyatni albatta nazorat qiladi; 
2)  ushbu  yoki  boshqa  ta’sir  imkoniyatlariga  ega  bо‘lgan  kuchlarni 
tahlil qilish, ularning faoliyatini aniqlash va shunga muvofiq tashkilotning 
korporativ  tizimida  nazoratni  yо‘qotish  tahdidlarini  aniqlash  tavsiya 
etiladi; 
3)  Nazorat  eng  faol  ishtirokchi  yoki  guruh  tomonidan  amalga 
oshiriladi.  Faoliyatning  pasayishi  bilan  nazoratni  о‘tkazish  uchun  sharoit 
yaratiladi; 
4)  nazorat  qilish  imkoniyati  mulk  huquqlarining  mavjudligi  bilan 
emas,  balki  tizimda  ishtirokchining  faoliyati  va  о‘rniga  bog‘liq  haqiqiy 
ta’sir bilan belgilanadi; 
5)  korporativ  munosabatlarning  faol  ishtirokchilari  resurslarni 
taqsimlash jarayoniga ta’sir qilish orqali eng katta foyda olishadi.