|
63
Nazorat savollari
1. Tuproq mikrobbiotexnologiyasi deganda nimani tushinasiz?
2. Tuproqshunoslik fanining asoschilari haqida ma’lumot bering
3. Tuproqda mikrob senozi deganda nimani tushinasiz?
4. Gerbesidlarning vazifasi nimalardan iborat?
5. Tuproqning meliorativ holati deganda nima iushinasiz?
64
7- MAVZU
SHAHAR MAISHIY VA QATTIQ CHIQINDILARI UTILIZASIYASI
VA IKKILAMCHI MAXSULOTLAR OLISH
Ekologik muammolarni keskinlashuvi, qayta tiklanmaydigan energiya
zahirasining tobora kamayib borishi, ularning tan narxi oshishi, organik
chiqindilarni qayta ishlash, ularni issiqlik va boshqa turdagi energiyaga
aylantirish muammosini tezroq hal qilishni biotexnologiyaning eng dolzarb
masalalari qatoriga ko’tarib qo’ydi. Ma’lumki, hayvonlar o’simliklar asosida
yaratilgan ozuqa energiyasini qiyin hazm qiladi va ularning yarmidan ko’prog’i
organizmga so’rilmasdan axlat, go’ng holatida chiqib ketadi. Eng avvalo
hayvonlardan chiqqan bu chiqindidan organik o’g’it sifatida foydalaniladi.
Shuningdek, ushbu chiqindilardan energiya manbai sifatida foydalansa bo’ladi.
Rivojlangan mamlakatlarda yirik shoxli xayvonlar yirik fermalarda va
komplekslarda to’planib, boqiladi. Bu esa boshqa mahsulotlar qatori ularning
chiqindilaridan atrof-muhitni ifloslantirmasdan foydalanish imkoniyatini
yaratadi. Hayvon axlatlaridan va oqova suvlaridan oqilona foydalanishni
yo’llaridan biri ularni anaerob sharoitda bijg’itishdir. Bu jarayonda axlatni
zararsizlantirilib, bir vaqtni o’zida uni eng muhim organik o’g’itlik sifatini
saqlab qolgan holda, undan biogaz olish mumkin. Metanli bijg’itish yoki
biometanogenez – biomassani energiyaga aylantirish jarayoni qadim-
qadimlardan ma’lum bo’lgan jarayondir. U 1776-yilda Volta tomonidan
ochilgan bo’lib, dastlab u botqoqlardagi gazda metan borligini aniqlagan. Mana
shu jarayonda hosil bo’ladigan biogaz 65% metan, 30% karbonat angidrid, 1%
oltingugurt kislotasi (H
2
S) va unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda azot, kislorod,
vodorod va uglerod ikki oksidi saqlaydi. Botqoq gazi, ba’zida klar-gaz ham deb
yuritiladi, ko’k- havo rang berib alangalanadi, hid chiqarmaydi. Uni tutun
chiqarmasdan alangalanishi insonlarga o’tin, hayvonlar tezaklari va boshqa
yoqilg’ilarga nisbatan kamroq tashvish tug’diradi. 28 m
3
biogaz energiyasi, 16,8
65
m
3
tabiiy gaz, 20,8 l neft yoki 18,4 l dizel yonilg’isiga tengdir. Organik
chiqindilarni anaerob bijg’itishga asoslangan tozalash inshootlarini birinchisi
1895 yilda Angliyani Ekzeger shahrida qurib ishga tushirilgan edi. Bu inshootni
sanitariya vazifasidan tashqari ko’chalarni yoritish uchun elektr energiyasi
tayyorlash sarf bo’ladigan biogaz ishlab chiqarish bo’lgan. Chiqqindilarga
anaerob ishlov berish uzoq vaqt suv tozalash stansiyalarini cho’kmalarini va
chorvachilikni chiqindilarini mo’tadillash maqsadida ishlatib kelingan. Ammo,
1970 yillardagi energiya tangligi tufayli qishloq xo’jalik hayvonlari
chiqindilaridan biogaz ishlab chiqarish g’oyasiga jiddiy qaraladigan bo’ldi.
Atrof-muhitni ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilaridan muhofaza qilish,
tabiiy resurslardan oqilona va kompleks foydalanish hamda ekologik toza
texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish muammolari bilan o’zviy bog’liqdir.
Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati va qurilish industriyasi
obyektlari chiqindilarni hosil qiluvchi, atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy
manbalar hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda chiqindilar tarkibida ko’pincha
foydalanishga yaroqli ikkilamchi resurslarning yuqori ulushi mavjud bo’ladi.
Shahar aholisining o’sishi, cheklangan hududda sanoatning to’planishi aholi
istiqomat
qiladigan
hududlarda,
ayniqsa
yirik
shaharlarda
ekologik
sharoitlarning yomonlashuviga sabab bo’lmoqda. Shaharlarda qattiq maishiy
chiqindilar (QMCh) va katta o’lchamli axlatlar (KO’A) yig’ilmoqdaki, ular o’z
vaqtida va to’g’ri olib chiqilmasa hamda zararsizlantirilmasa, atrof tabiiy
muhitni jiddiy ifloslantirishi mumkin. Shaharlarning har yerlarida paydo
bo’ladigan, yomon tashkil etilgan, ba’zan esa betartib ravishda hosil bo’lgan
axlatxonalar atrof-muhit ifloslanishining jiddiy manbai bo’lib qolmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda qattiq maishiy chiqindilar (QMCh)ga bo’lgan
munosabat tahlillari shuni ko’rsatmoqdaki, mazkur sohada QMCh ni ko’mish
poligonlarining kamayish tendensiyalari kuzatilmoqda va chiqindilarning ko’p
qismi ikkilamchi xom ashyo sifatida qayta ishlashi sanoati uchun foydalaniladi.
MDH mamlakatlarida, jumladan Ukraina misolida quyidagi ma’lumotlarni
66
keltirish mumkin, ya’ni “axlat Everesti” sifatida maishiy chiqindilar taxminan
10 mln. tonnaga o’sadi. Axlatlar 700 dan ortiq yirik qonuniy va 1000 ta kichik
QMCh poligonlarida, lekin tartibsiz to’planadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
