O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi d. Q. Maksumova g’. U. Qobilov

 
 

---

71 
 
 
1-rasm. Chiqindilarni mexanik va termik qayta ishlash usullari 
 
  Ma’lumki,  ishlab  chiqarish  korxonalaridan  turli  xil  chiqindilar  va  shu  bilan 
birga zararli moddalar ajralib chiqadi. Masalan, rangli metallurgiya sanoatidan – 
rangli metall tuzlari, mashinasozlik korxonalaridan-sianitlar, berilliy birikmalari, 
margimush  va  hokazolar,  kimyo  –  sanoatidan  benzin,  efir,  fenol  metilakriat, 
stirol,  xlorbenzol,  katronlar  va  hokazolar,  sellyuloza  -  qog’oz  ishlab  chiqarish 
korxonalaridan  metil  spirti,  skipidar,  fenol  va  boshqalar, plastmassa  va  sintetik 
kauchuk ishlab chiqarish korxonalaridan davlat standartlariga mos kelmaydigan 
mahsulotlar,  masalan,  g’ijimlangan  plyonkalar,  turli  diametr  va  uzunlikka  ega 
bo’lgan sirtida tirqishlar, yorishmalar va g’adir - budirliklari bo’lgan mahsulotlar 
yig’ilib  qoladi.  Bunday  chiqindilar  suyuq  holatda  ham,  qattiq  holatda  ham 
bo’lishi mumkin. Ularning turlari nihoyatda ko’p, xavflilik darajalari xilma-xil, 
yillar  davomida  sekin-asta  yig’ilib,  nafaqat  atmosfera  havosini,  balki  yer  osti 
suvlarini  ham  ifloslantiradi.  Bundan  tashqari,  qattiq  va  suyuq  chiqindilar 
guruhiga  sanoat  korxonalari  chiqindilaridan  tashqari,  gung,  uy-ro’zg’or  va 
shahar chiqindilari ham kiradi. Ularning hajmi, tarkibi, mexanik, fizik, biologik 
va  kimyoviy  xossalari,  shuningdek,  yig’ilish  me’yorlari  ham  har  xil  bo’lishi 
mumkin.  Hozirgi  paytda  sanoat  korxonalarining  eng  asosiy  muammolari 
texnologik  jarayonlarni  takomillashtirish,  chiqindilar  miqdorini  kamaytirish, 
xom-ashyolarni  va  yoqilg’ilarni  tejash,  ishlab  chiqarishda  isrofgarchilikka  yo’l 
qo’ymaslik 
chora-tadbirlarini 
ishlab 
chiqish, 
yuqori 
unumli 
yangi 
texnologiyalar,  chiqindisiz  va  kam  chiqindili  texnologiyalarni  amalga  joriy 

---

72 
 
etishdan  iboratdir.  12.1.007–76 DAVAN  bo’yicha  sanoat  chiqindilari  ularning 
zaharliligi va tashqi muhitga xavfliligi yuzasidan 4 guruhlarga bo’linadi: 
1.Favqulodda xavfli. Bu guruhga asosan zaharli gazlar va suyuqliklar kiradi.  
2.Juda xavfli. Chiqindilar tarkibidagi simob, margimush, xrom, qo’rg’oshin, 
azot, tuz va boshqalar o’zining xavfliligi bilan ushbu guruhga to’g’ri keladi.  
3.O’rtacha  xavfli.  Chiqindilar  tarkibidagi  mis  sulfati,  misning  shavel 
kislotali tuzlari, nikelning xlorli tuzlari, qo’rg’oshin oksidi va boshqalar o’zining 
xavfliligi bilan ushbu guruhga to’g’ri keladi.  
4.Kam  xavfli.  Chiqindilar  tarkibidagi  fosfatlar,  marganes,  ruxning  sulfat 
tuzlari va boshqalar ushbu guruhga mansubdir.  
 
  Keyingi  yillarda  zararli  chiqindilardan  xalq  xo’jaligida  foydalanish  chora-
tadbirlari  ishlab  chiqildi.  Buning  uchun  gigiyenik  qoidalarga  amal  qilinadi, 
chiqindilardan  aholi  sog’ligiga  va  atrof-muhitga  zarar  yetmagan  holda 
foydalaniladi.  
 
Sanoat chiqindilari mineral va organik o’g’itlar, qurilish materiallari va ba’zi 
bir  mahsulotlarni  tayyorlashda  xom-ashyo  sifatida  ishlatiladi.  Masalan,  kimyo 
va  neft  sanoati  korxonalaridan  chiqadigan  kuyqum  (shlam)  lar  qoldiq 
qatlamlarining  1  mln  tonnasi  qayta  ishlansa,  undan  4300  tonna  kobalt  olish 
mumkin. Metallurgiya kombinatlari toshqol (shlak) laridan va issiqlik energiyasi 
ishlab chiqaradigan korxonalarning chiqindi kullaridan mineral o’g’itlar, sement 
va  nihoyatda  o’tga  chidamli  mineral  tolalar  olish  mumkin.  Ularning  beton 
quyish  uchun  to’ldirgich  sifatida  ishlatish  mumkin,  ulardan  kislotalar  ta’sirida 
chidamli  izolyasiya  materiallari  tayyorlash  mumkin.  Sanoat  chiqindi  suvlarini 
ma’lum me’yorlarda qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orish maqsadlarida ishlatsa 
bo’ladi.  Ammo  sanoat  miqyosida  shunday  chiqindilar  ham  bo’ladiki,  ulardan 
foydalanishning  iloji  yo’q.  Ularni  yoqish  yoki  qizdirish  usullari  bilan 
zararsizlantiriladi va mo’ljallangan proligonlarda ko’miladi.  Axlatlar tarkibidan 
temir,  plastmassa,  toshlar,  shishalar  va  boshqa  qattiq  materiallar  ajratib  
olingandan  keyin,  ular  uzunligi  60  m  va  diametri  4  m  bo’lgan  aylanuvchi 

---

73 
 
barabanga  solinadi.  Ushbu  biobarabanda  axlatlar  aralashtiriladi, 1-3  kundan 
keyin  ma’lum  darajada  namlik  beriladi  va  biokimyoviy  jarayonlar  natijasida 
harorat  50-60°S  gacha  yetadi.  Ushbu  harorat  ta’sirida  mikroorganizmlar 
faoliyati tufayli axlatlar kompostga aylanadi. Hozirgi paytda sanoati rivojlangan 
mamlakatlarda  sutkasiga  600-700  tonna  axlatlarni  yondiruvchi  zavodlar 
qurilmoqda.  Bunday  zavodlarni  aholi  turar  joylaridan  300-500  m  uzoqroq 
masofalarga  ko’rish  mumkin,  chunki  ularning  o’chog’ida  chiqindilar  1000-
1300°  S  atrofida  yonadi  va  axlatlar  bunday  yuqori  haroratda  yonganda  tutun 
chiqmaydi,  kuli  esa  chang  ushlagich  qurilmalari  yordamida  ushlab  qolinadi. 
Hosil bo’lgan issiqlikdan hammomlarda, korxonalarda va elektr energiyasi olish 
uchun ishlatiladi. 
Agar chiqindilar o’ta zaharli (simob, margimush, sariq fosfor, sinil kislotasi) 
va  suvga  eruvchan  bo’lsa,  unda  ular  yerda  kovlangan  o’ralarda  devori  10  mm 
qalinlikda  tayyorlangan  konteynerlar  bilan  birga  ko’miladi.  O’raning  tagi,  usti 
va ikkala yon tomonlari betonlashtirilgan bo’ladi. O’ralar 2-2,5 m qalinlikda loy 
bilan  to’ldiriladi,  keyin  o’simliklarni  o’stirish  uchun  tuproq  tortiladi.  Agar 
chiqindilar  yonuvchan  bo’lsa  va  ularni  qayta  ishlash  qiyin  bo’lgan  holatlarda 
chiqindi suvdan ajratib olinadi, yondirish o’choqlariga yuboriladi va forsunkalar 
yordamida havo berib yondiriladi. Chiqindilarni yondirish o’chog’larida harorat 
1300°S ga yetadi va bunday issiqlik energiyasidan foydalanish mumkin.  
Biotexnologiya  soxasidagi  agrosanoat chiqindilarini agro utilizasiya qilish 
bo’yicha so’nggi  ishlanmalarda yangi qishloq xo’jalik (agro) chiqindilari 
aniqlandi, ularni yuqori qimmatli turli biologik maxsulotlarni mikrobli 
prolifirasiyada qo’llash mumkin, bu sanot obyektlarida, va atrof muxitga 
foydali. Bir yilda butun dunyoda taxminan 1.6 milliard tonna agro chiqindi xosil 
bo’lishi ma’lum. Bunday chiqindilar keltirib chiqargan ekologik naslni xisobga 
olinsa, va ularning ko’pligi sababli, ilmiy izlanishlar ushbu chiqindilarni 
qimmatli qo’shimchalarga aylantirishga qaratilganligi maqsadga muvofiqdir. 
Agrochiqindilarni kimyoviy va ozuqaviy tarkibini o’rganish shuni ko’rsatdiki, 

---

74 
 
ularning ba’zilari mikroorganizmlarni o’stirish uchun mos substrat ekanligi 
aniqlandi.
2
 
Atrof muxitni bioremediasiyasi ilovalarida, mikroorganizmlarni bioplenka 
xosil bo’lishi uchun, makro va mikroelementlar bilan ta’minlash maqsadida 
qattiq agro chiqindilar ustiga xam ekilishi mumkin, bunda ifloslantiruvchi 
moddalarni solyubilizasiya va biodegradasiyasi uchun mikroorganizmlarning 
metabolik aktivligi oshadi, ularning ba’zilari insonning potensial konserogeni 
xisoblanadi. Ananaviy substratlar paradigmasidan voz kechish, misol uchun 
rafinasiyalangan glyukozadan noodatiy substratlarga o’tish, masalan 
agrosanoatning qattiq agro chiqindilarga o’tish katta masshtabdagi jarayonlarni 
ekspluatasiya xarajatlarini ancha arzonlashtiradi.
3
  Sanoat biojarayonlardagi eng 
katta xarajatlar ozuqaviy moddalarga ketadi, chunki fermentasion muxit bijg’ish 
jarayonida xarajatning katta qismini talab etadi. Mos keluvchi agro chiqindilar, 
masalan apelsin po’stlog’i, olma siqimi, bug’doy kepagi, shakarqamish qoldig’i, 
soya kunjarasi, chiqindilar achitqisi, shuningdek beta-vulgar, mikrob o’sishi va 
metabolitlar sintezini ta’minlash aniqlangan, ular mos sharoitlarda reaksiya 
sonini katalizlashi mumkin. 
Oqava suvlarning asosiy ifloslantiruvchi moddasi sianida xisoblnadi. Bu 
asosan inson faoliyati sabab, ko’p sonli sanoat yo’nalishlaridan chiquvchi sanoat 
chiqindilari sifatida ajralib turadi. Sianidni cho’kmaga tushishini boshqa 
antropogen manbaasi bu neft va uni qayta ishlashdan xosil bo’ladi. Tabiiyki, 
neft kabi uglerod moylari o’zida sianid birikmalarini tutadi, bu birimalar termik 
kreking paytida metallar bilan reaksiyaga kirishib, sianid kompekslar xosil 
bo’lib, oqava suvarida yuqori darajaga chiqadi. Ko’plab sianid komplekslari 
juda beqaror bo’ladi, bunga sabab termik beqarorlik bo’lib, bunda yuqori 
xaroratda atrof muxitga erkin sianid ajralib chiqadi. Rivojlnatgn sanoat 
tumanlarinidagi obyektlardagi sianid konsentraiyasi, sianid konsentrasiyasi 21.6 
                                                 
2,3
 Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 
 

---

75 
 
mg dan ko’p bo’ladi. Sianid ta’siri malumki inson organizmida nevrologik 
kasalliklar va qalqonsimon bez kasallanishiga olib keladi; bundan xulosa qilish 
mumkinki, bioremediasiya uchun qayta tiklanuvchi resurslar (agro chiqindilar) 
va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, atrof muxitda cho’kmaga 
tushgan sianidni bioremediasiya qilishning barqaror va samarali usulini 
ta’minlash muxim xisoblanadi. 
Sianid va uni komplekslrini parchalash uchun amaliyotda qo’llab 
kelinayotgan oddiy usullardan biri bu vodorod peroksidini katalizlovchi metallni 
qo’llash va jarayonlarni ishqoriy xlorlash, shuningdek yo’q qilish uchun ion 
almashinuvchi smola qo’llashdir. Bu usul samarali bo’lsada, ba’zi kamchiliklari 
mavjud, bular jiddiy muammo tug’dirishi mumkin. Davolashda qo’llaniladigan 
reagentlarning xaddan ziyodligi xam atrof muxitni qo’shimcha ifloslantiradi, 
shuningdek ekspluatasiya xarajatlarini oshiradi. Bundan tashqari munisipal 
qonunlar sababli ba’zi davlatlarda kimyoviy metodlardan katta masshtablarda 
foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Oqava suvlardagi sianidning keraksizligini 
xisobga olsak, agar mavjud bo’lsa, uning konsentrasiyasi 0.01 mgdan oshmasligi 
kerak. Shu sababli, sianidni degradasiya qilishda biotexnologik jarayonlarni 
qo’llash maqsadga muvofiq xisoblanadi. 
Aniqlanishicha ba’zi mikroorganizmlar, suv o’tlari, bakteriyalar va 
zamburug’lar, erkin sianid komplekslari va chiqindi moddalarni parchalovchi 
fermentlarni ishlab chiqishi ko’rsatilgan. So’nggi davrlardagi tadqiqotlar shuni 
ko’rsatdiki, sianidni biodegradasiya qilishda Klebsiella sp., Pseudomonas sp.,