O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
 
 

---

56 
 
III. BOLALAR O‘YIN FOLKLORI 
 
Reja: 
 
 1. Harakatli o‘yinlar tizimi va tasnifi. 
 2. Ma’naviy (so‘z)o‘yinlarining poetik xususiyatlari 
         3.Topishmoqlarning  janriy xususiyati. 
 4.Tez aytishlarning etnopedagogik ahamiyati. 
 
MAVZUGA  DOIR  TAYANCH  TUSHUNCHALAR:  sof  harakat,  predmet,  bir  predmetli, 
ko‘p  predmetli,  alliteratsiya,  chandish,  hukmlagich,  guldur-gup,  chorlama,  sanama, 
tarqalmachoq, topishmoq, tutal, chalg‘itma. 
 
Bolalar  o‘yinlarining  xususiyati  shundaki,  ularda  o‘yinchi  ham,  tomoshabin 
ham  –  bolalarning  o‘zlari,  yagona  bir  siymoda  birlashgan  holda  namoyon  bo‘ladi. 
Shu  bois  har  bir  o‘yin  –  o‘ziga  xos  betakror  dramatik  asarday,  hayotning  qay  bir 
parchasi, qay bir dardi, qay bir muammosini aks ettiruvchi sahna asariga aylanadi, 
uning  muallifi  ham,  sahnalashtiruvchisi  ham,  ijrochisi  ham,  tomoshabini  ham  – 
tag‘in o‘sha bolalarning o‘zlari, o‘zlari ... 
O‘yinda bolalarning ijodkorlik salohiyatlari badihatan namoyon bo‘ladi. Zero, 
bolalar  o‘ynab  turib  zavqlanadi,  o‘ynab  kurashga  tushadi,  o‘ynab  mag‘lubiyat 
alamini cheksa, o‘ynab g‘oliblik nashidasini suradi, o‘ynab o‘rganadi, o‘ynab kashf 
etish  va  ijod  qilish  ilmini  o‘zlashtiradi,  o‘ynab  kuylaydi,  o‘ynab  hamkorlik  va 
hamdardlik tuyg‘usini tuyadi, o‘ynab birlashadi va birlashmoq manfaatdorligini his 
qiladi, hatto o‘ynab judo bo‘ladi, yolg‘izlanadi va yakkalik iztirobini chekadi.  Shu 
zaylda o‘yin uning uchun o‘zlari yashayotgan va keyinchalik o‘zlari o‘zgartiradigan 
olamni anglash va idrok etish yo‘lidagi eksperimentlariga aylana boradi. 
O‘yinda harakat  hayot  ma’nolarini ifoda etuvchi  ma’no kasb etsa-da,  asosan, 
taqlidiy  mohiyatga  ega.  Bolalar  faoliyatida  taqlidchilikning  yetakchi  tamoyilga 
aylanishi sababli ham xuddi shu omil bilan bog‘liq bo‘lib, o‘yindagi har bir taqlidiy 
harakat turmushning qay bir qirrasini aks ettiruvchi ma’no tashishi bilan o‘ziga xos 
saboq  kuchiga  ega.  Binobarin,  o‘yin  –  bolalar  uchun  hayotni  o‘rganish  va 
o‘zlashtirish vositasi, bolalar o‘ynab turib yashashadi. O‘yin shunday bir hayotki – 
bolalarning  vujudini  chiniqtiradi,  ongini  peshlaydi,  shakllantiradi  va  o‘stiradi. 
Olamni anglash va o‘zlashtirish mashqlaridan tarkib topgan bunday hayot – bolalar 
uchun  jiddiy  mashg‘ulotdir.  Shu  ma’noda  o‘yinlar  amaliy  pedagogika,  san’at  va 
jismoniy  tarbiyadan  iborat  yaxlit  tizimning  tengsiz  boshlanmasi,  binobarin,  xalq 
pedagogik  dahosining  hosilalari  hisoblanadi.  Ularning  ma’lum  qismi  harakat 
zamirida  voqe  bo‘lsa,  ma’lum  qismi  faqat  so‘z  zamirida  qurilgandir.  Shu 
xususiyatiga  ko‘ra  ularni  HARAKATLI  o‘yinlar  va  MA’NAVIY  (so‘z)  o‘yinlari 
tarzida ikki guruhga ajratish mumkin. 
Harakatli  o‘yinlar  tarkibi  va  vazifasiga  ko‘ra  ma’naviy  (so‘z)  o‘yinlaridan 
tubdan farq qiladi. Ular hamisha kompozitsion tuzilishiga ko‘ra uch qismdan iborat 
holda tarkib topishgan. Bular tubandagicha:  1.Muqaddima qismi. Buni debocha yo 

---

57 
 
boshlamalar  ham  deyish  mumkin.  Muqaddima  shovqin  bilan  aytiladigan  yoki 
kuylanadigan  chorlamalar,  cheklashmachoqlar  va  sanamalarni  o‘z  ichiga  oladi. 
Bularning har biri mustaqil folkloriy hodisa bo‘lib, muqaddimaning janriy tarkibini 
tashkil etadi. 2.O‘yinning o‘zi. 3.O‘yin intihosi yoxud yakuni. Bunga tarqalmachoq 
janri  kiradi.  Shuni  ta’kidlash  joizki,  bunday  tarkibiy  tuzilish  ma’naviy  (so‘z) 
o‘yinlar uchun emas, balki harakatli o‘yinlar uchungina xos mushtarak xususiyatdir. 
Bolalar qalbi qo‘shiqqa shu qadar oshuftaki, ular hatto faoliyatlarida asosiy o‘rinda 
turuvchi  o‘yinlarini  ham  qo‘shiq  bilan  ziynatlaganlar.  O‘ynagani  bir-birlarini 
qo‘shiq  aytib  chaqiradilar,  bunday  badihalar  CHORLAMAlar  deb  yuritiladi. 
Chorlamalar  bolalarning  bir-birlarini  o‘yinga  chaqirish  jarayonida  kechinmalarini 
vaziyat  taqozosiga  bog‘liq  holda  ifodalaydi  vahamisha  o‘yinga  da’vat  etish, 
chaqirishdan iborat vazifasini bajaradi: 
– Bacha, bacha, bozi, 
Kim qora qozi? 
Kim o‘yinga chiqmasa, 
Bo‘yniga tosh tarozi! 
         Yoki: 
Bacha bo‘lsang, kelaver, 
O‘ynab, o‘ynab ketaver. 
Kel-ho, kel, 
Kel-ho, kel. 
Ikkala  chorlama  ohangi  ham  yolg‘iz  bolaning  ko‘cha  bo‘ylab  sakrab-sakrab 
chopish  harakatiga  mos.  Dastlabkisida  o‘tmishdagi  turmushga  xos  adolatsizlikka 
kinoya  motivi  ustuvor:  lirik  qahramon  o‘yinga  chorlovchi  hakamlik  qiluvchi 
qozining  qora  ishini  qilmaslikdan  ogohlantirayotir:“Kim  qora  qozi”.Shuncha 
chorlasa-da,  o‘yinga  chiqmayotganlarni  o‘sha  zamon  kattalarisingari  qarg‘ayapti: 
“Bo‘yniga  tosh  tarozi”.  Chorlamada  o‘tmishdagi  og‘ir  hayotning  bolalarni 
muddatidan  ilgari  kattalarday  mulohaza  yuritishga,  kattalarday  gapirishga, 
qarg‘ashga  majbur  qilganligi  in’ikos  topgan.  Shu  xususiyatiga  ko‘ra  unda  zamon 
ruhi,  ijtimoiy  hayot  ruhi  tarixan  muhrlangan.  Ikkinchisida  esa,  bunday  ruh  yo‘q, 
unda  quvnoq  kayfiyatga  yo‘g‘rilgan  chorlov  motivi  ustivor.  Hayqirib,  baqirib-
chaqirib, shovqin solib kuylash  barcha chorlamalar uchun mushtarak  xususiyatdir. 
O‘zbek bolalar o‘yinlari tashkil etilish tartibiga ko‘ra, ikki yo‘nalishga ega: 
Birinchi  yo‘nalishdagi  o‘yinlarda  bolalar  o‘zaro  ikki  raqib  tarafga 
bo‘linmoqlari  taqozo  etiladi,  bu  vazifani  o‘yin  muqaddimasi  sifatida 
cheklashmachoqlar  vositasi hal qiladi. 
Ikkinchi  yo‘nalishga  mansub  o‘yinlar  esa,  bolalar  raqib  tomonlarga 
bo‘linmaydi,  balki  faqat  navbat  (gal)da  turuvchini  aniqlash  asosida  tashkil  etiladi. 
Navbatda  turuvchi  esa  o‘yin  muqaddimasi  vazifasini  bajaruvchi  sanamalar 
vositasida aniqlanadi.