|
HARAKATLI O‘YINLAR. Bu xildagi o‘yinlarni yuzaga keltiruvchi vositalar
turlicha namoyon bo‘ladi, qay birida narsa (o‘yinchoq) harakatni yuzaga keltirib
boshqarsa, qay birida faqat so‘z bu vazifani ado etadi. Shu xususiyatiga ko‘ra ularni
uch ichki turga bo‘lib o‘rganish mumkin:
1.Sof harakatdan iborat o‘yinlar. Bularni taqlidiy o‘yinlar deyish ham
mumkin, chunki ularda harakat narsa yoki so‘z vositasida emas, balki taqlid
negizida yuzaga keladi. “Almash qadamlar”, “Sirg‘anchiq yoki toyinishma”, “Ona
tovuq va hakka”, “Jik-jik”, “Duk-duk”, “Shax-shax”, “Quvlashmachoq” va boshqa
shu xildagi o‘yinlarda harakat u yo bu hodisaga taqlid zamirida voqelikka aylangan.
Sof harakatdan iborat o‘yinlarning aksariyati maktabgacha va kichik maktab
yoshidagi bolalarga mosligi bilan ajralib turadi.
2. Harakatni narsa boshqaradigan o‘yinlar. Bu guruhga mansub o‘yinlar
kichik maktab yoshdagi va o‘smirlarga mos bo‘lib, ularda harakatni tuproq, loy,
toshcha, tanga, ishti, oshiq, danak, yong‘oq, ro‘molcha, chillak va chillakdasta,
lanka, to‘p, koptok, qo‘g‘irchoq, sopol va metall hushtaklar, yog‘och g‘ildirakli
itarma aravachalar, g‘arg‘ara, kamon, soqqa, varrak, parrak, suv solib puflaydigan
sopol bulbulchalar, govg‘altaklar, hallo‘ngi, turli-tuman o‘yinchoqlar yuzaga
keltiradi hamda boshqaradi. Shunisi muhimki, o‘tmishda bu o‘yinchoqlarning
aksariyatini bolalarning o‘zlari yasashgan, yo‘ngan, tikkan, xullas, tayyorlashgan.
Harakatni narsa boshqaradigan o‘yinlar silsilasini “Besh tosh”, “To‘p tosh”,
“Ishti”, “Hango‘z”, “Kalpo‘shto‘ppi”, “Urib qochar”, “O‘rtada o‘tirish”, “Oldim”,
“Kim echki?”, “Tandir-mandir”, “To‘pdan saqlan”, “Qalpoq tepdi”, “Chillak”,
62
“Qol-qolak”, “Baynol”, “Laxtak va laxtakboz”, “O‘ra koptok”, “Salavot”, “Chillim
kes”, “Tizma”, “Qocharma”, “Jambul”, “Quloq cho‘zma”, “Ko‘zbog‘log’ich”,
“Podsho-vazir” va boshqalar tashkil etadi. Bu o‘yinlarning har birida bir narsa,
aytaylik, toshcha, koptok, qalpoq, chillak, ro‘mol va hokazolar harakatni yuzaga
keltirishga xizmat qilishdan tashqari, o‘sha harakatni boshqarib turadi.
XX asrning o‘rtalaridan e’tiboran zavod-fabrikalarda ishlab chiqarila
boshlangan “madaniy” o‘yinchoqlar vositasida o‘ynash rusumga kira bordi. Futbol,
voleybol, basketbol singari sport xarakteridagi o‘yinlarning tobora ommalasha
borishi – bolalar o‘rtasidagi xalqona o‘yinlarni siqib chiqara boshladi. Bunda o‘zbek
xalq o‘yinlariga eskilik sarqiti qabilida qarashni targ‘ib qilgan sho‘ro mafkurasi
ham ma’lum darajada hissa qo‘shdi. Qolaversa, texnik tafakkur taraqqiyotiga
monand “Konstruktor”, aviaplanerchilik va boshqa shu xildagi o‘yinlarning bolalar
faoliyatiga kirib borishi ular aqliy olamining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatmay
qo‘ymadi.
3. Harakatni so‘z boshqaradigan o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar tarkibiy
tuzilmasida qo‘shiq muhim uzvga aylangan. U o‘yinda harakatni yuzaga keltiradi va
butun o‘yinni boshqaradi, aniqrog‘i, qo‘shiq yo o‘yin kompozitsiyasining asosini
tashkil etadi, yo o‘yin yo‘nalishida biror vazifani bajaradi. Shu xizmati bilan u o‘yin
estetik qimmatini oshiradi va folkloriy ruhini kuchaytiradi.
Jumladan, “Oq terakmi – ko‘k terak?” o‘yin-qo‘shig‘i bu jihatdan yorqin misol
bo‘la oladi. Bu o‘yin-qo‘shiq bolalar repertuarida uzoq zamonlardan beri o‘ynalib
kelinadi. Shunga ko‘ra uning verbal qismi bo‘lgan qo‘shiqlari zamon ruhiga
yo‘g‘rilgan holda xilma-xil variantlarda uchraydi. Biroq o‘yinning ijro tartibi
hamma zamonlarda ham bir xilligicha davom etib kelayotir. Unda to‘plangan
bolalar dastlab ikki onaboshini belgilab, so‘ngra cheklashmachoq vositasida ikki
raqib tarafga ajraladilar. Bunda o‘yinchi bolalar sonining teng bo‘lishiga ayricha
e’tibor qilinadi.
Taraflar o‘zaro ro‘para turib, har biri alohida saflangan holda tizilishadi.
Safdagilar esa bir-biri bilan o‘zaro qo‘lma-qo‘l ushlashib, o‘zlaricha “devor” hosil
qilishadi. Shunda gal olgan taraf raqib tarafdagilardan xor bo‘lib so‘rashadi:
Oq terakmi, ko‘k terak,
Bizdan sizga kim kerak?
Yoki:
Qamar-qamar, qamchini,
Qovurg‘aning yanchini.
Oq terakmi, ko‘k terak,
Bizdan sizga kim kerak?
Raqib tarafdagilar ham shu ohangda xor bo‘lishib, shunday javob qaytarishadi:
–Kichkina Karim kerak!
Yoki:
–Jilmayibgina turgan,
Bo‘tako‘z Zumrad kerak!
Odatda qarshi taraf kichikroq, kuchsizroq yoki o‘zlariga yoqqan bolani da’vat
etishi an’anaviydir. Shu sababli da’vat etuvchi bola nomi turlicha sifatlanmog‘i
63
mumkin, biroq bu javob satri ritmining savol satrlari ritmiga mos bo‘lishiga
mone’lik qilmasligi lozim. Da’vatlangan bola esa, raqib taraf safini yorib o‘tish
niyatida shiddat bilan chopib borib, ko‘ksi bilan bir-birini ushlab olgan qo‘llar
“arqoni”ni “kesib” o‘tmog‘i shart; agar u kesib o‘ta olsa, g‘olib sanalib, o‘zi kesib
o‘ta bilgan “arqon”ni hosil qilgan qo‘llar egalaridan birini yetaklab keladi va o‘z
safiga qo‘shadi; aks holatda esa uning o‘zini mag‘lub sifatida qarshi tarafdagilar o‘z
safida saqlab qolishadi. O‘yin to bir taraf safi tugagunicha davom etaveradi. O‘yin
tartibi va ijrosiga xos qoidalar hamon qat’iyligicha qolgan; safni yorgan–g‘olib,
yorolmagan – mag‘lub. Eng muhimi, safni yorishi zarur topilgan bola qarshi
tarafning kuchsiz joyini mo‘ljallay olishga, o‘sha joynigina yorib o‘tishga o‘z kuchi
yetishini his qilishga, demak, aniq mo‘ljal ola bilishga va o‘z kuchiga ishonch hosil
qilishga ham o‘rganadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
