O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Frazeologiya 
Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifo-dalaydigan til birligi
frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlit-ligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda 
qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, 
og‘zi qulog‘ida
iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun 
holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, 
xursand 
tushunchasini ifodala-gan.Biroq 
qo‘l ko‘tarmoq
birikmasida esa 
ko‘tarmoq
so‘zining ko‘chma ma’noda ishlatilishi iborani vujudga keltirgan. Shu 
bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari 
hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin 
egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 
1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, 
so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni 
so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: 
Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan 
gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin 
kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari 
bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: 
Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni 
qaytarishni og‘ziga olmasedi (A.Qahhor).
2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: 
o‘ziga kelmoq - xushini 
yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-
qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 
3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari 
mavjud: a) omonimlar: 
boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq;
b) 
sinonimlar: 
fe’li aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq-
sabr kosasi to‘lmoq
; v) antonimlar: 
ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, 
yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq.
Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda 
keng qo‘llaniladi. 

---

64