O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

FRAZEOLOGIZMNING SEMANTIK TUZILISHI 
Frazeologizmning semantik tuzilishi frazeologik ma’no (ma’nolar) va qo`shimcha 
ottenkalardan iborat bo`ladi. 
Belgi, harakat kabilar haqida frezeologizm ifodalaydigan ma’lum frazeologik ma’no 
deyiladi: Qizim boshimni osmonga yetkazdi, (A.Q). Endi to`rtinchi rotani ham ratsiya bilan 
ta’min qilsak oshig`i olchi bo`lardi. Ibora birinchi gapda harakat ifodalasa (xursand qildi), 
ikkinchisida belgi (yaxshi) ifodalamoqda. 
Frazeologik ma’no obrazli va jozibali bo`ladi, Shu xususiyati bilan leksik ma’noli 
so`zlardan bir oz farqlanib turadi. Chog`ishtiring: Xufiya - yeng ichida, beqiyos yer bilan 
osmoncha, xursand-og`zi qulog`ida. 
Ayrim frazeologizmlar bildirgan ma’nolari bir so`z bilan ifodalab bo`lmaydi: qildan 
qiyiq topib, janjal chiqarardi. (S.Axm) Qosh qo`yaman deb, ko`z chiqarib qo`ydi. 
Frazeologik ma’no ibora tarkibidagi so`zlardan birining ko`chma ma’nosiga 
asoslanib ko`chma ma’no berishi (shirin so`z, achchiq gap, ishning ko`zi, gapning tuzi) 
mumkin yoki tarkibidagi komponentlarning umumiy ma’nolariga asoslanib ko`chma ma’no 
ifodalashi mumkin (og`zi qulog`ida, bel bog`lamoq, og`iz ochmoq). Yoki tarkibidagi 
komponentlarning ma’nolariga aloqasi bo`lmay ko`chma ma’no anglatishi mumkin. (boshi 
osmonga yetdi, tepa sochi tikka bo`ldi, yulduzni benarvon uradi, yuragiga qil sig`maydi). 
Frazeologik iboralarning shakllanishida nolisoniy va lisoniy omillar mavjud. 
Lisoniy omilga iboralarni qarindosh va noqarindosh tillardan o`zlashtirish va 
kalkalash kiradi: bajonidil, buksirga oldi. 
Tilshunos A.Mamatov o`zbek tili frazeologizmlarning shakllanish doirasini to`rt 
katta guruhga ajratib ko`rsatadi: 1) shaxs faoliyati va psixikasi bilan bog`liqligi jihatidan; 2) 
kasb-korga bog`liqligi, 3) hayvonlar obrazi asosida; 4) din va dindorlarga bog`liqligi 
jihatidan shakllangan frazeologizmlar. Misollar: og`iz ochmadi, o`pkasi to`ldi, bo`zchining 
mokisidek suprasi quruq; it-mushuk bo`ldi, dumi xo`rjinda, xudo ko`tarsin, payg`ambar 
hassasi bilan turtgan va hokazo. 
Frazeologik tizim tilning leksik va grammatik tizimlariga tayanadi, Iboralar ko`chma 
ma’noda kelgan ikki va undan ortiq so`zlar bog`lanmasi bo`lgan til birliklaridan tashkil 
topadi: Tili qisqa, til chiqardi, bilim xazinasi (kitob), Sharq Yulduzi (O`zbekiston), zangori 
kema (mashina). Xuddi shuningdek, aforizmlar. Ulug`likka yetsang, unutma o`zing, qachon 
kiysang atlas, unutma bo`zing (A. Yugnakiy). O`t ishi-qovurmoq, el ishi-sovurmoq 
(A.Navoiy) kabilar ham frazeologizmlarga kiradi. 
Xalq maqollari semantik jihatdan ikki xil bo`ladi. a) o`z (asl) ma’nosida bo`yagan 
maqollar (Bugungi ishni ertaga qo`yma; dushmanga omon berma) bu ko`chma ma’nodagi 
maqollar (Yetti o`lchab bir kes; qolgan ishga qor yog`ar. Ko`rpangga karab oyoq uzat). 
Frazeologizmlarga ana shu ikkinchisi ya’ni, ko`chma ma’no ifodalagan xalq maqollari 
kiradi, 
Frazeologizmlar tarkibidagi so`zlar boshqa oddiy birikmalardagi so`zlarga shaklan 
o`xshab qolishi mumkin: Qodirqul mingboshining bundaqangi ishlarga suyagi yo`q (H.H) 
Bu go`shtning suyagi yo`q Mirzakarimboyning qo`li uzun, bu ishlarni uddalaydi. (O) 
Basketbolchining qo`li uzun edi. Bunday holatlarda frazeologik ma’no kontekstga qarab 
aniqlanadi. 
Ayrim frazeologizmlarning komponentlari qat’iy bir qolipga kirib ketganligi uchun 
ularni bir tildan ikkinchi tilga so`zma-so`z tarjima qilib bo`lmaydi. So`zma-so`z tarjima fikr 
-chalkashligiga olib keladi. Masalan, Oydinning "Kelin o`g`il tug`di" hikoyasidan rus tiliga 
tarjima qilingan quyidagi konteksga diqqat qiling: Voy, tug`may o`lay. Bu nima o`tirish,– 
kampirning qo`ltig`idan tarvuzi tushib, ich-ichidan ezilib ketdi. 

---

61 
–Вай, посмотри на них. О чем они беседуют? Старушка так рассердилась, 
словно 
уронила 
хороший 
арбуз. 
Gapda 
"tarvuziqo`ltig`idantushdi" 
iborasini, 
tarjimasinoto`g`richiqqan.