O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

 
Alifbe manzumalar (abidsedariy) ta’lim-tarbiya asosi.
O‘tmishda eski maktablarda 
o‘qish va yozishni o‘rgatish bir necha bosqichli jarayonni tashkil etgan. Maktablar 
bo‘lganki, faqat o‘qishni o‘rgatgan, maktablar bo‘lganki, faqat yozishni o‘rgatishga 
ixtisoslashgan. 
Eski maktablarda yozuvni o‘rganishda “hijo” yoki “tahajji” usulidagi uch bosqichga 
amal qilingan: Birinchi bosqichda arab alifbosidagi har bir harfni alohida-alohida yozish 
mashq qilingan. Bu bosqich 
MUFRADOT
davri deyilgan. Aytaylik, arab alifbosida mavjud 
28 harfning har biri alohida holda, so‘z boshida, so‘z o‘rtasida va nihoyat so‘z oxirida to‘rt 
shaklga ega; bu 112 harfiy belgi degani. Agar bularni arab yozuvining “xatti ma’qoliy” va 
“xatti ko‘fiy” turlari asosida yuzaga kelgan muhaqqaq, suls, nasx, tavqi’, rayhoniy, riqo, 
ta’liq, nasta’liq singari yuzdan ziyod ko‘rinishlari hisobga olinsa, arab harflarini ifodalovchi 
belgilar miqdori qanchaga yetishini tassavur qilish qiyin, albatta. Shu vajdan mufradot davri 
birmuncha cho‘zilgan. Bunda harflarni ifodalovchi har bir belgini chiroyli va yorqin qilib, 
qiyomiga yetkazib yozishga, demakki, husnixat (kalligrafiya)ga alohida e’tibor qilingan. 
Ikkinchi bosqich–
MURAKKABOT
deyilgan. Bunda harfni harfga old tomondan 
qo‘shib yozish mashq qilingan. Harfni harfga murakkab qilish–qo‘shib yozishda 
qo‘shilayotgan harflarni ifodalovchi belgilarning aniq va tiniq yozilishiga, ostki va ustki 
belgilarning to‘g‘ri ifodalanishiga alohida e’tibor qilingan. Shu zaylda harfni harfga 
qo‘shganda hosil bo‘luvchi hijolarni idrok qilish mashqi qiyomiga yetkazilgan. 
Uchinchi bosqichda so‘zni yozishga o‘tilgan, bu 
MUQATTAOT
davri deyilgan. Bu 
bosqichda o‘quvchilar ikkiliklar, ruboiylar, qit’alar, tuyuqlar va g‘azallarni ko‘chirib 
yozishni mashq qilganlar. 
Eski maktablarda uzoq asrlar davomida yozuv ana shu taxlitda o‘rgatib kelindi. Bu 
esa, o‘z navbatida, yozishning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va 
takomillashtirishni kun tartibiga qo‘ydi, natijada shu yo‘nalishdagi tajribalarni 
umumlashtiruvchi 
alifbo 
manzumalar 
yuzaga 
kela 
boshladiki, 
bular 
hozirgi 
adabiyotshunosligimizda abitsedariy she’rlar deb yuritiladi. 
Alifbo manzumalari faqat xattotlik asrori bayonidan iborat va faqat xattotlik san’atini 
o‘rganuvchilarga mo‘ljallangan tadrisiy maqomdagi asarlargina emas, ular hammabopligi, 
umuman, yozuvni o‘rganishni niyat qilgan katta-yu kichikka mo‘ljallanganligi bilan 
o‘tmishdagi bolalar kitobxonligida ayricha o‘rin tutadi. Aytaylik, ularda qog‘ozning 
“abreshimiy”, “nimkatoniy”, “abri bahor”, “haftrang” turlari va ularda yozish xususiyatlari, 
yozuv vositalari–siyoh, qora qamish, qalam, pargor (tsirkul), mistar (transparant), 
qalamtarosh, qalamqat, xato ko‘chirishganda uni yuvuvchi abr(shtrix) kabilarni qanday 
asrash va ishlatish, nihoyat, arab yozuvidagi har bir harfni qanday esda tutish, buning uchun 
o‘sha belgi tabiatda nimaga o‘xshashligini eslash hamda o‘sha harfiy belgi hajmi qanday 
bo‘lishiga oid ma’lumotlar berilgan. Ammo turkiyzabon xalqlar bolalarining yozuvni 
o‘rganishi uchun o`z tillarida yaratilgan metodik qo`llanmalar mavjud emas edi. 
Shermuhammad Munisning “Savodi ta’lim” alifbo-manzumasi ana shu ehtiyojni qondirish 
yo‘lida yaratilgan asar bo‘ldi. 
Bu asar o‘zbek tilida bitilgan ilk alifbo-manzuma sifatida alohida e’tiborga loyiq. U 
bolalar va yoshlarning xat-savod chiqarishlarini, ilm o‘rganishlarini yengillashtirish 
maqsadida yozilgan. Munis an’anaga sodiq qolib, dastlab o‘ziga yozuv qoidalarini o‘rgatgan 
ustozi Ibn Hojibga minnatdorchilik bildiradi-da, so‘ngra, asar yozishdan ko‘zlangan 
maqsadini bayon qiladi: 
Ko‘p muddat erdi guruhi mushtoq, 
Ta’lim sumanbarig‘a ushshoq. 
Mashq, etmak ishida xat bitarga, 
Ta’lim vuqufig‘a yetarga. 

---

173 
Aylar edi xizmatim aro po‘y, 
Dilresh o‘lib o‘ylakim qalam mo‘y... 
Munis “ko‘p muddat”dirki o‘zbek maktablari uchun savod chiqarishga qulay tadrisiy 
qo‘llanmalar yo‘qligidan “xat bitish ta’limini vuqufiga yetkazish” qiyinligini, binobarin, shu 
holga xotima berish maqsadida bel bog‘laganini shunday uqtiradi: 
Bilgancha surib qalamni har yon, 
Ta’lim ishin aylar erdim oson. 
Shundan so‘ng shoir qalam va xat vasfiga o‘tadi. Uningcha, qalam o‘quv quroligina 
emas, balki yozuv vositasi bo‘lganligi uchun ahamiyatli. Shu boisdan: 
Zebo qamishini nayshakar bil, 
No‘gida aning shakar samar bil. 
Harfidan oqib sharobi ma’ni, 
El andin erur xarobi ma’ni. 
Qalam ilm ahli nasibasini butun qiladi, saltanatlar yumushini raqam qiladi. Xullas: 
Olam ishi intizomi andin, 
Olam elining nizomi andin. 
Ul bo‘lmasa- bo‘lmagay kitobat, 
Bul bo‘lmasa-qolmagay hikoyat... 
Xat esa, aslida qalam “no‘gidan” oquvchi “sharobi ma’ni”. Xat vositasidagina kishilik 
jamiyati yaratgan ilmu hikmat avloddan avlodga meros bo‘lib, yetib keladi: 
Xatdur asbobi taroshi xoma, 
Ziynat baxshi uzori noma. 
So‘z maxzanining nishonasi ham, 
Ma’no durining xazonasi ham. 
Har so‘zki, ko‘nguldan o‘ldi mavjud 
Xat bo‘lmasa-bo‘lgay erdi nobud... 
Munis o‘quvchilarni chiroyli yozishni o‘rganishga da’vat etar ekan, buning uchun, 
avvalo, xat yozish vositalari-qalamu qalamtarosh, qalamdonu qalamqat singari yozuv 
qurollarini ozoda, “taxt va shaxt” tutish zarurligini uqdiradi. Shundagina “xatti xub”- husni 
xatga erishish mumkin, deb hisoblaydi muallif: 
Ey kim xati xub erur taloshing, 
Bo‘lsin bu sifat qalamtaroshing. 
Kim asru itik nechukki poku. 
Nayni qalam etsun o‘ylakim mo‘... 
Vagar yaxshi yo‘nilmasa qalamlar, 
Shak yo‘qki, yomon tushar raqamlar. 
352 satr (176 bayt)dan iborat manzumaning birinchi qismida ana shu masalalar 
xususida bahs yuritilgan. Masnaviy shaklida bitilgan asarning ikkinchi qismi arab yozuvi 
asosidagi o‘zbek alifbosidagi 28 harfning shakli, nimalarga o‘xshashligi va imlo 
xususiyatlarini birma-bir ta’riflaydi. Bunda u harflar hajmini nuqtalar bilan belgilash 
an’anasidan voz kechmaydi; “Nuqta bilan o‘lchamak shior et”,-deydi shoir va “Ul qavmki 
xatga erdi voqe’. Bu nuqta alardan o‘ldi voqe’”, deya alohida ta’kidlaydi. Uningcha, bunday 
qilish harflar hajmi va shaklini qat’iylashtiradi, demakki, belgining har xilligiga chek 
qo‘yadi. So‘ngra, “alif”dan to‘shin”gacha arabcha har bir harfni poetik ta’riflashga o‘tadi: 
“alif”ning hajman uch nuqtaga; “Tuli alif uch nuqtadir, ammo”, “ro”-ikki nuqtaga, “zo” esa 
uch nuqtaga tengligini ta’kidlaydi: 
“Ro” qomati ikki nuqta, ammo. 
Boshi biyik ermas, o‘ylakim “zo” 
“Zo” uch nuqtau lek sarkash, 
Qilsa bo‘lur oni qushga o‘xshash. 
Shoir har bir harfni o‘quvchilarga shu xilda tanishtirar ekan, savod o‘rgatishda badiiy-
tasviriy vositalardan, suvrat solish vositalaridan foydalanishni uqdirishni ham unutmaydi. 

---

174 
Chunonchi, yuqoridagi misolda “z” (zo)harfi shaklan qushgao‘xshashligi bilan o‘quvchi 
zehnida tez o‘zlashuvini ta’minlagan.“Nun” esa bamisoli “umqi binosi”-chuqurcha: 
“Nun” olti nuqtadur, ey qarindosh, 
Ikki oyoq, ikki tan, ikki bosh. 
Uch nuqtadur ikki lab arosi, 
Ul nav’ki umqining binosi. 
Buning ustiga “nun” shunaqa bir harfiy belgiki, boshqa bir qator harflarning shakliy 
ifodasida ishtirok etadi: 
“Qof” avvali “fo” boshiga monand, 
“Nun” halkasig‘a va lek payvand. 
Yoki: 
Gar “lom”ni istasang murattab, 
“Nun” birla alifni qil murakkab. 
Shoir barcha harflarni ta’riflab bo‘lgach, ko‘nglidagi ulug‘ niyati amalgaoshganidan 
tasalli topib, asariningnomi va yozilish tarixini shunday izohlaydi: 
Bu nomaki bo‘yla topti tanzim, 
Yozildi oti “Savodi ta’lim”. 
Ta’rixi aning bu nav’ adodur, 
Hijrat chog‘idinki, g‘am fizodur. 
Ming ikki yuz o‘n to‘qqiz edi yil, 
Dog‘i ramazon uchinchisi, bil. 
Go‘yoki chahorshanba erdi, 
Itmomi qalamga dast berdi. 
Hijriy 1219-yil ramazon oyi uchinchi chorshanbasi melodiy hisobga aylantirilsa, 1804-
yilning 4-dekabri kelib chiqadiki, bu asarning yozib tugallanganligi sanasidir. Asarda 
bolalarni qiziqtiruvchi nuqtalar anchagina. Eng muhimi, Shermuhammad Munis shu asari 
orqali imlo masalalariga daxl qilib, harfiy belgining shakli, hajmi, yozilish tartibini 
qoidalashtirdi va o‘quvchilarda yozish malakalarini shakllantirishga, shu yo‘l bilan bu 
sohadagi har xillikka barham berishga urindi. 
Maktab ta’limi jarayonida abjad hisobini o‘rgatish birmuncha qiyinchiliklar 
tug‘dirgan, binobarin, shu qiyinchiliklarni yengish yo‘lida abjad hisobida yechiladigan 
chistonlar yozish an’anaga aylana boshlagan. Bu sohada, ayniqsa, XVIII asrning oxiri va 
XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan zabardast shoira va novator muallima Jahon 
otin Uvaysiy alohida namuna ko‘rsatgan.
 
Jahon otin Uvaysiy
(1789-1850) zamonasining peshqadam ziyolilari mulla Siddiq va 
Chinni otinlar xonadonida tug‘ilib tarbiya ko‘rganidan yoshligidayoq she’riyatga va 
maktabdorlikka havas qo‘ydi. Otasi mulla Siddiq madrasani xatm qilgan. Fors-tojik va 
o‘zbek tillarida she’rlar yozgan. Qur’oni karimni qiyomiga yetkazib qiroat qilganligidan eli 
uni Hofiz bobo deb e’zozlagan. Onasi Chinni otin ham xat-savodli bo‘lib, maktabdorlik 
qilgan, qiziga ham yozish va o‘qitishni yoshligidayoq o‘rgatgan. Hatto ba’zi hollarda o‘zi 
yumush bilan band bo‘lgan kezlarda qiziga xalifalik xizmatini buyurgan. Jahon ana shunday 
vaziyatda otinlik tajribasini to‘plagan va maktabdorlik hadisini o‘zlashtirib borgan. Xuddi 
shu faoliyati tufayli elga tanilgan, maktabdorligiga shoiraligi qo‘shilib, Qo‘qon 
xonligimuzofotida shuhrat qozongan, hatto dovrug‘i Umarxon saroyigacha yetib borgan. Bu 
hol uni ulkan shoira Nodira bilan yaqinlashuviga yo‘l ochgan. 
Uvaysiy eri vafotidan so‘ng Nodira taklifi bilan Qo‘qonga kelgan. 
A. Valixonovning shahodaticha, “dastlabki paytlarda shoira haramda yashadi. U 
haramda “ikki qo‘lini qovushtirib” o‘tirmaydi, balki Nodiraga yaqin kishi bo‘lishidan 
tashqari, haramdagi qizlar-kanizaklar orasida xat-savod o‘rgatish bilan, ham ilmi 
musiqiyning amaliy jihatlaridan ta’lim berish bilan shug‘ullandi. Shoira asira shogirdlari 
qismatiga achinarkan, ularni loaqal jamiyatdagi ana shu mavqelari mohiyatini mulohaza 
qilib ko‘rishga undabshu asosda ijtimoiy onglarini uyg‘otishni ko‘zlab bir qator chistonlar 

---

175 
yozadi. U shogirdlarini mustaqil o‘ylay bilishga, narsa va hodisalarni belgilariga qarab ajrata 
olish malakalarining shakllanishiga, sezgir va topqir bo‘lishlariga erishmoq yo‘lida 
izlanarkan, 
rang-barang 
mavzularda 
chistonlar 
bitib, 
ta’lim 
mazmundorligini 
chuqurlashtiradi, 
samaradorligini 
oshiradiki, 
bu 
uning 
maktabdorlik 
faoliyatida 
izlanganligini, 
qolaversa, 
eski 
maktablarda 
o‘z 
zamonasidagi 
ta’lim 
tizimini 
takomillashtirish yo‘lida ayrim islohotlarni amalga oshira olganligini ko‘rsatadi. Buni uning 
chistonlarni yechish jarayonida o‘z shogirdlarida ijtimoiy mushohada va mulohaza yuritish 
iqtidorini shakllantirishdan iborat niyatida ko‘rish mumkin. Chunonchi, uning anorga 
bag‘ishlangan chistoni bu jihatdan alohida ahamiyatga ega.Shoira bu chistonni yaratishda 
Alisher Navoiyning shu nomdagi lug‘zidan ijobiy ilhomlangan, deyish mumkin. “Badoye’ 
ul bidoya” devoniga kiritilgan bu lug‘z shoirning yoshligi davrida bitilgan: 
Ne mijmardur, to‘la axgar, vale ul mijmar andomi. 
Erur sun’ ilgidin gohe musaddas, gah musamman ham. 
Chiqar ravzandin axgari dudiyu bu turfakim, oning 
O‘tiga dud yo‘qtur, mujmarig‘a balki ravzan ham. 
Otu mijmar dema, bor ul sadafkim, durlarin oning 
Evurdi qonga davroni mus’habid, charxi purfan ham. 
Agar bu nav’ emas, bas ne uchun barmoq kuchi birla 
Bo‘shar jismi, oqar qoni, anga majruh o‘lib tan ham. 
Nechakim tab’i noridur va lekin me’da norig‘a 
Berur taskin, muning naf’in topibman voqian man ham. 
E’tibor qilinsa, lug‘zda dastlab anorning tashqi va ichki ko‘rinishi tasvirlangan. Ya’ni, 
anor bamisoli “mijmar”-manqalday bo‘lib, ichi “to‘la axgar”-cho‘g‘. Shakli goho 
“musaddas”-olti qirrali, goho “musamman”-sakkiz qirrali. Manqallar ham odatda olti yo 
sakkiz qirrali shaklga ega holatda yasalgan. Biroq bu shunday bir manqalki, laxcha 
cho‘g‘ining tutuni va shu tutun chiqadigan "ravzan"i -tuynugi yo‘q. 
Uvaysiy ustozidan farqli o‘laroq,anorni yashirarkan, unga to‘rt satrda tavsif beradi: u 
anorni gumbazga o‘xshatadi. Biroq bu shunday bir gumbazki, uning "eshigi, tuynugi" yo‘q, 
lekin ichida”gulgunpo‘sh qizlar”-anor donalari makon tutgan: 
Ul na gumbazdir, eshigi, tuynugidan yo‘q nishon, 
Necha gulgun, po‘sh qizlar manzil aylabdur, makon. 
Sindurib gumbazni qizlar holidan olsam xabar, 
Yuzlarida parda tortig‘liq, turarlar bag‘ri qon. 
Shoira talqinicha, gumbaz-zulm haddan kuchaygan Qo‘qon xonligi mulki. 
Gulgunpo‘sh qizlar anor donalari yanglig‘ bag‘ri qonga aylangan va o‘sha mulkda hukmron 
feodal munosabatlar asoratidan ezilgan xotin-qizlarning umumlashma obrazi. Ularning 
“yuzlariga parda tortilgan”-anor donalari ustidagi parda shunga ishora. Shoir ana shu 
“gumbazni sindirib”, ular holidan xabar olmoq zarurligini uqdirayotir. Bu shoiraning ulug‘ 
jasorati ifodasi. 
Bu chiston yechimini adabiyotshunoslar turlicha sharhlashgan. Chunonchi, 
E.Ibrohimova yozadi: “To‘rt misraga sig‘dirilgan katta mazmunga anor ta’rifinigina emas, 
balki to‘rt devor orasida ovoz chiqara olmasdan faryod qilayotgan, qavat-qavat niqob 
orasida yorug‘ olamni ko‘rish imkoniyatidan mahrum etilgan millionlab mahzuma, munglig‘ 
ayollarning hayoti, taqdiri mujassamlashtirilgan. Bu yuzlariga parda tutgan bag‘ri qonlar 
nidosi, noroziligi ifodasidir. Bunda shoiraning tutqunlikka qaratilgan, g‘azabli isyoni 
mazmuni ham bor. Chunki xotin-qizlar ozodligi, erki haqida so‘z bo‘lishi mumkin 
bo‘lmagan zamon ayoli–Uvaysiy mustahkam istehkomga (gumbaz) qamalgan qizlarning 
qora parda ortidagi qora taqdirini qoralaydi. Asar majoziy tasvirning yorqin namunasi ham 
bo‘la oladi. 
I.Haqqul esa, uning ijtimoiy-estetik mohiyatini yanada teranroq izohlab: “Eshik 
tuynugi, nishonasiz gumbaz–bu dahr, toza havolari surib olingan jamiyat. Inson farzandini 
qullikka mahkum etgan, mute yashashga majburan ko‘niktiruvchi feodal tuzum qafaslari. 

---

176 
Shoirani shular ichidagi “gulgunpo‘sh qizlar”-ayol huquqsizligi azobga soladi. She’rdagi 
“sindirib” so‘zi-belgili so‘z. Uvaysiy nega aynan shu so‘zni qo‘llagan? Har jihatdan buning 
sabablarini izohlash qiyin. Lekin bir narsa aniq; u “sindirib”da qay zaylda bo‘lmasin, 
parchalanishga mahkum jamiyat tartib va qoidalariga o‘zining keskin munosabatini 
singdirgan. “Yuzlariga parda tortig‘liq, turarlar bagri qon”–o‘tmishdagi xotin-qizlarning 
ham tashqi, ham ichki holatini bundan aniq, bundan chuqur ifoda etgan satr o‘zbek she’riyati 
tarixida kamdan-kam topilsa kerak”, – degan edi.Bufikrlarning to‘g‘riligini abjad hisobi 
asosida yechiladigan va “g‘am haddin oshti” iborasini yashirgan tubandagi chistoni ham 
tasdiqlaydi: 
Yolg‘izimda uchradi: ul dev edi yoki pari,