O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

Savollar va topshiriqlar: 
1. Zamonaviy ta'lim-tarbiya nima? 
2. Harakatlar strategiyasida mamlakatimizni rivojlantirishning besh ustuvor yo`nalishini 
aytib bering
2. Qachon maktabgacha ta'lim-tarbiya tizimi uchun muqobil dasturlar ishlab chiqildi? 
 
 GRAMMATIKA: TIL VA TERMINOLOGIYA 
Reja: 
1.
Til va nutq. 
2.
Terminologiya — tilshunoslikning eng kichik bo`limi. 
3.
Terminlarning o`ziga xos xususiyatlari. 
Tayanch tushunchalar: 
Terminologiya, til va nutq, ilmiy atamalar, kasbiy 
atamalar, valentlik. 
Ma'lum sohaga oid maxsus tushunchalarni mantiqan aniq ifodalash uchun 
qo`llanadigan so`z yoki so`z birkmalari yig`indisi terminologik (lot. terminus — 
“chegara”, logos - “fan” degani)
8
leksika deb ataladi. Terminologik leksikaning birligi 
termin (yoki atama) deb yuritiladi. Har qanday termin ma'lum bir terminlar tizimidagina 
termin hisoblanadi. Shu bilan u umumxalq leksikasiga mansub bo`lgan so`zdan farq 
qiladi. 
Terminlar quyidagi xususiyatlarga ega: 
8
А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1997, стр. 110. 

---

65 
1) biror sohaga oid maxsus tushunchani ifodalaydi. Masalan, leksikologiya 
termini tilshunoslik sohasiga tegishli bo`lib, tilning lug`at boyligini o`rganadigan bo`lim 
tushunchasini ifodalaydi. 
2) bitta terminologik tizimda har doim bir ma'noli bo`ladi. Masalan, ot so`zi 
atama sifatida faqat so`z turkumi tushunchasini bildiradi (bu so`z “ism”, “hayvon”, 
“otmoq”, “ichmoq” ma'nolaridagi so`zlar bilan omonim hisoblanadi). 
3) ko`pincha tillararo xususiyatga ega bo`ladi. Masalan, lotin tilidan olingan 
respublika termini dunyodagi ko`pgina tillarda bir xil tushunchani ifodalaydi. 
4) bir so`z bittadan ortiq sohaga tegishli termin bo`lishi mumkin. Masalan, 
valentlik termini kimyo hamda tilshunoslik fanlarida ishlatiladi. 
5) asosan ot turkumiga tegishli bo`ladi, boshqa turkumga tegishli bo`lsa, otga 
ko`chgan bo`ladi: sintaksis (ot), ishlab chiqarish (harakat nomi otga ko`chgan). 
Atamalarni quyidagi me'zonlar bo`yicha tasnif qilish mumkin: 
1) qaysi sohaga oidligiga ko`ra: 
a) kasb-hunar atamalari ma'lum kasb yoki hunar egalari tomonidan ishlatiladigan 
atamalardir. Dunyoda qancha kasb yoki hunar bo`lsa, shularning har biriga xos bo`lgan 
atamalar mavjuddir. Ayrim kasblarga oid atamalarga misollar: 
- o`qituvchilik: reyting, yillik baho, sinf jurnali, pedkengash, semestr, choraklik 
va h. 
- duradgorlik: randa, iskana, tesha, bolg`a va h. 
b) ilmiy atamalar ma'lum fan-texnika sohasiga mansub tushunchalarni 
ifodalaydigan atamalardir. Bunday atamalar tabiiy fanlar, texnika fanlar, ijtimoiy-
gumanitar fanlar, matematik fanlarning barchasida mavjuddir. Masalan: 
- kimyo: oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod va h. 
- matematika: sinus, kosinus, ayniyat, romb, parallelogram, teorema, aksioma va 
h. 
- mantiq: predikat, subyekt, obyekt, hukm, tushuncha va h. 
- kibernetika (yoki komputer texnologiyasi): EHM, axborot, fayl, disk, internet 
va h. 
2) kelib chiqishiga ko`ra: 
a) umumxalq leksikasidan olingan terminlar. Bunda tilning o`zida mavjud 
bo`lgan so`zlar termin sifatida maydonga chiqadi. Masalan, tilshunoslikka oid ot, sifat, 
son, fe'l, ravish, ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, gap, so`z kabi, me'morchilikka oid 

---

66 
pardoz, davra, namoyon, o`ymakor, taqsim kabi
9
, temirchilikka oid pesh, tana, yelka, 
charxdor, dam kabi
10
atamalar bunga misol bo`la oladi. 
b) chet tillardan olingan terminlar. Bunda tilimizga hozirgi paytda aloqa vositasi 
hisoblangan chet tillardan olingan atamalar nazarda tutiladi. Masalan, yadro fizikasiga 
oid aktivator, barion, diproton, kvant;
11
botanikaga oid azaliya, valeriana, gortenziya, 
magnoliya;
12
logopediya faniga oid anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez kabi
13
, 
zargarlik kasbiga oid parma, bargak, peshxalta, dahanda kabi
14
atamalar shunga misol 
bo`la oladi. .