|
Savol va topshiriqlar:
1.Nutq odobida nimalarga e'tibor berish kerak?
2.Nutqiy go`zallikning muhim omillarini sanang.
3.Nutqiy me'yor deganda nimani tushunasiz?
4.Ilmiy va badiiy asarda nutqning ifodalanishiga misol keltiring.
5.Nutq madaniyati va estetikasiga oid asarlardan namunalar keltiring.
Me'yor tushunchasi
Reja:
1. Me'yor - tilning yashash shakli.
2. Tildagi me'yoriy muammolar.
3. O'zbek adabit tili me'yorlari.
Tayanch tushunchalar:
me'yor, nutq, til birligi, jamiyat, nutq madaniyati,
lahja, dialekt, orfoepik, leksik-semantik, grafik, og'zaki, yozma, adabiy til, argo,
jargo, obyekt, material, taraqqiyot.
Me'yor - jamiyat azolari tomonidan qabul qilingan, ma'qullangan va ularga
tushunarli bo`lgan til birliklarining nutq jarayonida qo`llanish holati va
imkoniyatidir. Me'yor - tilning yashash shaklidir. Til va nutq tizimida me'yor o`ziga
xos o`rniga ega. Til material sifatida nutq jarayonida xizmat qila boshlagan
lahzalardanoq uni me'yorlashtirish jamiyat ehtiyojiga aylangan va me'yoriy
muammolar kun tartibiga qo`yilgan.
Nutq madaniyati to`grisida gap borar ekan, tabiiyki, nutqda so`zlarning o`rinli va
o`rinsiz ishlatilishi to`grisida ham bahs boradi. Qo`llangan til birligini to`gri yoki
noto`gri deyilganda, albatta, ma'lum bir o`lchovga asoslanamiz. Mana shu o`lchov
tilshunoslikda adabiy til me'yori deb yuritiladi. Har bir lahjaning, so`zlashuv tilining,
adabiy tilning o`z me'yorlari bo`lganidek, nutqning alohida ko`rinishlari bo`lgan argolar,
jargonlar ham o`z me'yoriga ega. Xususiy me'yorlar quyidagicha ko`rsatiladi: 1.
Dialektal me'yor. 2. So`zlashuv nutqi me'yori. 3. Argolar, jargonlar me'yori. 4. Adabiy
til me'yori.
Jamiyat taraqqiyoti bilan baravar holda til va nutqdagi me'yoriy holatlarni
o`rganish, tahlil qilishga ham ehtiyoj kuchayib borgan va bu muammolarni hal qilishda
xalqning maishiy, ma'naviy-ma'rifiy turmushi, ijtimoiy-falsafiy va estetik dunyoqarashi,
urf-odatlari singari qator omillar e'tiborga olingan. Til hodisalarini, uning me'yoriy
207
jihatlarini tadqiq etishda yana tilning milliy xususiyatlarini hisobga olmaslik ham aslo
mumkin bo`lmagan. Demak, me'yor milliylik va tarixiylik mazmunini kasb etadi, necha
yuz, ming yillar davomida shakllangan an'anaviylikka ega bo`ladi. Tildan
foydalanishdagi an'anaviy me'yorlarning davrlar o`tishi bilan o`zgarib, yangilanib turishi
ham tarixiy jarayondir. Til me'yorini belgilash muammolarini hal qilish har bir milliy til
madaniyatini rivojlantirishning uzviy qismiga aylanadi. Shuning uchun ham me'yor
masalalarining nutq madaniyati doirasida o`rganilishi bejiz emas.
Tildagi me'yoriy muammolarni, qiyinchiliklarni qisqa muddatda hal qilishning
imkoni yo`q. Til elementlarining ma'lum bir me'yorga keltirilishi, bir tomondan, til
mutaxassislari tomonidan boshqarib borilsa, ikkinchi tomondan, tabiiy ravishda ham
yuz beradi. Ammo, fikrimizcha, bir narsa ma'lum - tilning amalda bo`lish holatlariga
tazyiq o`tkazib bo`lmaydi. Lekin tegishli yo`l-yo`riqlar, ko`rsatmalar, tavsiyalar berib
borilishi zarur.Imlo va talaffuz qoidalari asosida yozish va so`zlashni xalqimiz orasida
ommalashtirish, bu qoidalarni lug'atlar shaklida mustahkamlash, har bir sohada ham
tildan foydalanish me'yorlarini belgilash bugunning dolzarb vazifalaridan bo`lib
qolmoqda. Xalqimizning nutq madaniyatini yanada yuksaltirish masalasi ham
muhimligicha turibdi. Chunki milliy istiqlol g'oyasi talablarini to`la bajarish,
yurtdoshlarimizni ma'naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga
aylantirish, yoshlarimizni erkin, yangicha fikrlashga o`rgatishga til madaniyatisiz erishib
bo`lmaydi.
Til birliklarini me'yorlashtirish, hamma uchun umumiy va tushunarli bo`lgan bir
qolipga keltirish umuman tilshunoslikning vazifasi sanaladi. Nutq madaniyati tilda
ma'lum me'yorda keltirilgan til birliklarining nutqda qo`llanish shart-sharoitlarini,
qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me'yorga amal qilishni ma'lum
ma'noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi yutuq va kamchiliklar tahlil qilinib, bu
kamchiliklarni tugatishning eng maqul yo`llari ko`rsatib turiladi.
O`zbek adabiy tili me'yorlari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif qilinadi:
1. Leksik-semantik me'yor.
2. Talaffuz (orfoepik) me'yori.
3. Yozuv (grafika) me'yori.
4. Fonetik me'yor.
5. Aksentologik (urguni to`gri qo`llash) me'yor.
6. Grammatik (morfologik va sintaktik) me'yor.
7. So`z yasalish me'yori.
8. Imloviy me'yor.
208
9. Uslubiy me'yor.
10. Punktuasion me'yor.
Adabiy me'yorning og'zaki va yozma ko`rinishlari mavjud bo`lib, og'zaki adabiy
me'yorning rivojlanishiga xalq qiziqchilari, askiyachilari, latifago`y xalq shoir-baxshilari
katta hissa qo`shsalar, yozma adabiy me'yorning shakllanishida belgilangan yozuv
shakli asosida yozib qoldiradigan yozma adabiyotning xizmati cheksizdir. Umuman
olganda, adabiy til me'yorini o`rganish yangi hodisa emas. Til me'yori va adabiy me'yor
muammo sifatida nutq madaniyati ilmiy soha deb tan olinganga qadar ham o`rganib
kelingan. Adabiy til me'yori, uning shakllanish, rivojlanish, stabillashuv qonuniyatlari -
nutq madaniyati sohasining tekshirish obyekti hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
