O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

Zeeman 
Piter
– 
(25.05.1865 – 9.10.1943) 
niderlandiyalik 
fizik. 
Tashqi 
magnit 
maydon 
ta'siri 
ostida 
spektral 
chiziqlarning parchalanish 
hodisasini ochdi (Zeeman-
ning anomal va normal 
effekti, 1896). Bu kashfiyot 
elektron nazariyasini asos-
lash 
va 
rivojlantirishda 
juda muhim rol o'ynadi. 
Magnetizm 
hodisasining 
radiatsiyaga ta'siriga doir 
tekshirishlari uchun G. A. 
Lorens bilan birga 1902 
yilda Nobel mukofotini 
oldi. 
Solishtirma 
elektr 
zaryadini aniqladi. Yutilish 
koeffitsiyentini 
o’lchash 
usulini 
ishlab 
chiqdi. 
Broun harakatini o’rgandi. 
Maykelson bilan birgalikda 
yorug’lik tezligini aniq-
lashda ishtirok etdi. 
ZEEMAN EFFEKTI
Magnit maydonda atomlar spektral chiziqlarining 
va energiya sathlarining bo'linishi Zeeman effekti deb 
ataladi. 1896 yilda gollandiyalik fizik 
P.Zeeman
 
tomonidan 
magnit 
maydonda 
natriy 
bug'larining 
yoritilishini kuzatishda ixtiro qilingan. Magnit maydon 
ta'siri natijasida energiya sathlari zeeman sathlariga 
bo'linadi; 

i
va

l
sathlar 
ostidagi 
sathchalardagi 
o'tishlarda bitta spektral chiziq o'rniga bir qancha 
qutblangan komponentalar paydo bo'ladi. Magnit 
maydon kuchlanganligi H yo'nalishiga perpendikulyar 
yo'nalgan yakka spektral chiziqlar uchun N yo'nalishida 
qutblangan zeeman tripleti - birlamchi chiziqqa nisbatan 
siljimaydigan 

- 
komponenta 
va 
unga 
nisbatan 
simmetrik hamda H ga perpendikulyar bo'lgan ikkita 
(oddiy yoki normal)

- komponentalar kuzatiladi.
Yuqori tartibli dubletlar va multipletlar uchun bo'linish 
jarayoni murakkab tus oladi: bir-biridan teng masofada 
joylashgan bir qancha 

- komponentalar va ularga 
nisbatan simmetrik bo'lgan ikki guruh 

-komponenta 
(anomal, yoki murakkab). Bo'linish kattaligi H ga 
proportsional va nisbatan juda kichik (H

20kE uchun 
A

ning o'ndan bir qismi tartibida). Kuchli magnit 
maydonlarda (multiplet va undan yuqori tartibdagi 
bo'linishni vujudga keltiradigan maydonlarda) murakkab 
Zeeman effekti o'rniga zeeman tripleti kuzatiladi (Pashen 
- Bak effekti).
Zeeman effekti kvan sistemaning (masalan 
atomning) magnit momenti

ga egaligi va bo'shliqda 
faqatgina aniqlash yo'li bilan topilganda amalga oshadi.

magnit momentning mumkin bo'lgan mo'ljal 
soni energiya sathining uyg'onish darajasiga tengdir. H 
yo'nalishida 

magnit 
momentning 
har 
bir 

H
proektsiyasiga 
o'zining 
H
E
H




qo'shimcha 
energiyasi mos keladi, bu esa uyg'onishning olib 
tashlanishiga olib keladi - sath bo'linadi. 
 

---

115 
Zeeman bo'linishini o'rganish atom tuzilishining yupqa qatlamlari tadqiqi 
uchun ahamiyatlidir. Turli energiya sathlariga (spektral chiziqlardagi Zeeman 
effekti) tegishli bo'lgan Zeeman sathlari orasidagi kvant o'tishlar bilan bir qatorda 
bir energiya sathi sathchalari orasida magnit kvant o'tishlarni ham kuzatish 
mumkin. Bunday o'tishlar 
h



(
h
- Plank doimiysi) chastotali, elektromagnit 
to'lqinlarning yuqori chastotali diapazonida yotuvchi nurlanishlar ta'sirida ro'y 
beradi. Bu esa magnit maydonga joylashtirilgan paramagnit moddalarda tanlangan 
radioto'l?inlar yutish effektini - elektron paramagnit rezonansni yuzaga keltiradi. 
Bu effekt asosida kvant elektronikasi qurilmalari, xususan, kuchsiz magnit 
maydonlarni pretsizion ravishda o'lchovchi qurilmalar (kvant magnetometrlari) 
yaratilgan.
Zeeman effekti molekulyar spektrlarda ham kuzatiladi, biroq uning 
kuzatilishi va talqini ulardagi spektral chiziqlarda bo'linish va to'silib qolishning 
murakkab manzarasi natijasida qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Zeeman effektini 
kristallar spektrlarida ham kuzatish mumkin (odatda yutilish spektrlarida).