O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

 
 
9.1-rasm. Yorug’likning anizotrop muhitlardan o’tganda sinishi
Agar island shpatining qalin kristalliga yorug’lik nuri dastasi 
yo’naltirilsa, u holda kristalldan ikkita bir-biriga parallel, fazoviy ajratilgan 
nurlar chiqadi. Kristallga birlamchi nur normal tushayotgan holda ham, 
singan nur ikkiga ajraladi, bunda ularning biri boshlang’ich nurning davomi 
bo’ladi, ikkinchisi esa undan ma’lum burchakka og’adi.
 
9.2.
Oddiy va oddiy bo’lmagan nurlar 
Nurning ikkilanib sinishi vektorida hosil bo’lgan nurlarning biriga 
oddiy va ikkinchisiga g’ayrioddiy nurlar deyiladi. Yorug’likning sinish 
qonunlari o’rinli bo’lgan nurlarga oddiy nurlar deyiladi. Oddiy bo’lmagan 
nurlar uchun yorug’likning sinish qonunlari o’rinli emas. Oddiy nurlar uchun 
“
E

” vektori kristallning bosh tekisligiga perpendikulyar yo’nalishda 
tebranadi va bunday nurlar uchun nurning sindirish ko’rsatkichi doimiy 
bo’ladi.
n
0 
= const 
(9.1) 
G’ayriyoddiy nurlar uchun “
E

” vektorining tebranishi kristallning bosh 
tekisligida sodir bo’ladi va bunday nurlar uchun sindirish ko’rsatkichining 
qiymati 
n
0 
≠ const (9.2) 
bo’ladi. 
9-§. NURNING IKKILANIB SINISHI 

---

69 
9.3. Qutblantiruvchi prizmalar
Shotland olimi Nikol Uilyam tomonidan taklif etilgan polyarizator 
island shpatidan tayyorlangan ikkita (ABC va ABD) prizmadan iborat. 
Prizmaning optik o’qi AC qirra bilan 48
0
li burchak tashkil qiladi.
ABC va ABD prizmalar kanada bal’zami bilan yelimlangan. Yelim 
qatlamining (rasmdagi AB qatlam) sindirish ko’rsatkichi (n
6
= 1,550) island 
shpatining
9.2-rasm. Yorug’likning qutblantiruvchi prizmadan o’tishi 
oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichidan (n
0
= 1,65) kichik, g’ayrioddiy nur 
uchun sindirish ko’rsatkichi-dan (n
e
= 1,515) katta.
Shuning uchun tabiiy yorug’lik Nikol prizmasining ACB qismida ikki 
yassi qutblangan nur (0 va e nurlar)ga ajralib, kanada bal’zamidan iborat AB 
qatlamga tushganda, ularning taqdiri turlicha bo’ladi:
oddiy nur optik zichligi kattaroq muhitdan optik zichligi kichikroq 
muhitga (n
0
> n
6
) tushganligi tufayli, to’la ichki qaytish hodisasi ro’y beradi. 
Natijada oddiy nur prizmaning ABD qismiga umuman o’tmaydi va 
tashqariga chiqib ketadi. G’ayrioddiy nur esa kanada bal’zamining yupqa 
qatlamidan bemalol o’tadi, chunki n
0
> n
6
. Shu tariqa Nikol prizmasi (yoki 
oddiygina nikol) dan faqat g’ayriodiy nur o’tadi, uning tebranishlari 
prizmaning bosh tekisligiga mos bo’lgan tekislikda sodir bo’ladi. Shunday 
qilib, oddiy va g’ayrioddiy nurlarni o’zaro katta burchakka siljitib qutblangan 
nurlar sifatida qo’llash mumkin bo’ladi.